شهروند| « امیر» تا چند روز پیش در کوچه برلن روسری می‌فروخت. دو روز پیش بنزین را روی خودش ریخت و چند دقیقه بعد شعله‌ور شد. با پیکر آتش گرفته از این‌سو به آن‌سو می‌دوید و مردم به دنبالش؛ حالا او در آی.سی.یو. بستری است و کسی نمی‌داند که سرانجامش چه می‌شود؛ در تهران اما جمع‌آوری دستفروشان همچنان ادامه دارد.
یک روز قبل از انتخابات مجلس، ظهر پنجشنبه که تهران در انتظار فردای انتخابات بود، در کوچه برلن آتشی به پا شد. مردم آمده بودند خرید شب عید که دیدند یک نفر شعله‌ور در حاشیه پیادهرو می‌دود. او از سر اتفاق آتش نگرفته بود، خودسوزی تصمیم خودش بود؛ یک لیتر بنزین، جرقه آتش و بعد تمام. پیش از آن‌که ماموران آتش‌نشانی برسند، مردم و دوستانش کار را تمام کرده بودند؛ در خیابان بقایای بساط او مانده بود و خودش در راه بیمارستان. حالا سه‌روز از آن حادثه گذشته و آنها که امیر را به بیمارستان رساندند هنوز منتظرند که خبر خوشی برسد، مثلا بگویند خوب شد، اما خبرهایی که از بیمارستان مطهری می‌رسد، خوش نیست.
نخستین خبر این خودسوزی همان روز پنجشنبه در میان خبرهای داغ انتخاباتی مخابره شد و چندان هم شنیده نشد، اما دیروز انتشار یک ویدیوی چنددقیقه‌ای در شبکه‌های اجتماعی که صحنه خودسوزی امیر را ثبت کرده بود، بار دیگر این خبر را به جریان انداخت. تماشای این ویدیوی چنددقیقه‌ای مثل تمام حوادث مشابه چند ماه اخیر تلخ و تکان‌دهنده بود و خیلی‌ها پرسیدند چرا دستفروشان در تهران روی خط حادثه افتاده‌اند؟
دستفروشان روی خط حادثه
خودسوزی «امیر»، نخستین حادثه برای دستفروشان نیست؛ نه فقط در تهران که در شهرهای دیگر هم. بیست‌وسوم اسفند پارسال هم یک دستفروش خرمشهری، وقتی یک هفته مانده به سال نو بساطش را جمع کردند و بردند، مقابل شهرداری خرمشهر ایستاد و خودش را کشت، خودش را سوزاند. در تهران در یک‌سال اخیر به‌ویژه نیمه دوم همین سال 94، دستفروشان حوادثی را گذرانده‌اند که بیش از گذشته خبرساز شده است.
پیش از این انتشار تصاویری در ارتباط با برخورد ماموران شهرداری با بعضی از دستفروشان تهرانی ازجمله لبوفروشی که چرخ‌دستی‌اش واژگون شده بود یا دستفروشی که میوه‌هایش را مقابل ایستگاه شادمان نقش بر زمین کردند و حوادث مشابه دیگر، واکنش‌های اجتماعی زیادی را متوجه شهرداری تهران کرد. منتقدان می‌گویند ساماندهی مسائل و آسیب‌های اجتماعی لازم است اما نه با این همه خشونت. با وجود اینکه در ماه‌های اخیر یک پای ثابت خبرهای مربوط به حوادث دستفروشی در تهران ماموران شهرداری بوده‌اند، در حادثه کوچه برلن و خودسوزی امیر، آنها در صحنه برخورد و جمع‌آوری بساط او حضور نداشتند.
«شهرام گیل‌آبادی»، مدیر مرکز ارتباطات و روابط بین‌الملل شهرداری تهران دیروز درباره جزییات این حادثه به «شهروند»، گفت: «متاسفانه این حادثه در خیابان لاله‌زار، کوچه برلن اتفاق افتاده است و پیش از آن‌که ماموران آتش‌نشانی به محل حادثه برسند، مردم و دوستان فرد، آتش را خاموش و او را به بیمارستان منتقل کرده بودند. در محل این حادثه هیچ یک از ماموران شهرداری تهران حضور نداشتند و ما از جزییات این حادثه اطلاعات دقیقی نداریم و روایت‌های متفاوتی وجود دارد.»
در خبرهای اولیه این حادثه گفته شده، ماموران کلانتری به امیر تذکر داده و خواستار جمع‌آوری بساط او شده بودند. به گفته گیل‌آبادی، درباره این حادثه چند روایت وجود دارد. از سویی گفته می‌شود این فرد به‌دلیل اینکه از طرف ماموران کلانتری تذکر گرفته، خودسوزی کرده است اما روایت دیگری هم هست و آن اینکه گفته می‌شود تصمیم و اقدام به خودسوزی تحت‌تاثیر اختلاف و درگیری بین فرد آسیب‌دیده و برخی همکاران و مغازه‌داران در محل بوده است.
سه‌روز پس از این حادثه، احوال امیر در بیمارستان مطهری تهران نسبت به روزهای گذشته که او را آورده‌اند، تغییری نکرده است. وقتی آخرین وضع او را از پذیرش بیمارستان می‌پرسیم، می‌گویند: «ممنوع‌الملاقات و در آی.سی.یو بستری است و نمی‌توانید او را ببینید. به دلیل سوختگی در صورت انتقال به بخش در هفته‌های آینده هم امکان ملاقات حضوری ندارد.» و حالش؟ «مساعد نیست و رو به وخامت است.»
حقانی: دستفروشی در دوراهی اخلاق
و قانون است
با وجود حوادث و پیامدهای اجتماعی که برخورد با دستفروشی در تهران در ماه‌های اخیر داشته و بخشی از آن هم دور از انتظار نبوده، در شورای شهر تهران، تقریبا اکثریت اعضای شورا از ایده کلی جمع‌آوری دستفروشان از سطح شهر دفاع می‌کنند، البته «با توجه به کرامت انسانی افراد و با رعایت اخلاق». این جمله را «محمد حقانی»، عضو شورا و رئیس کمیته محیط‌زیست با تاکید زیادی می‌گوید و بعد به قوانینی اشاره می‌کند که جمع‌آوری دستفروشان را الزامی کرده است. او به «شهروند» می‌گوید: «براساس بند 20 ماده 55 شهرداری‌ها، سد معابر عمومی و اشغال پیاده‌روها و استفاده غیرمجاز و غیرمعمول از این فضاها چه در پیاده‌راه‌ها و چه در میدان‌ها و پارک‌ها برای کسب‌وکار و سکونت یا هر عنوان دیگری ممنوع است. همین قانون شهرداری را مکلف کرده که در این زمینه اقدام و معابر را آزادسازی کند. براساس قانون، شهرداری می‌تواند و باید در این زمینه رأسا و به وسیله ماموران خود اقدام کند.»
او ماده 690 قانون مجازات اسلامی را هم به‌عنوان مستندی مورد توجه قرار می‌دهد، همان قانونی که می‌گوید هر فردی که اقدام به تجاوز و تصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت و ممانعت از حق در املاک متعلق به شهرداری کند یک ماه تا یک‌سال به حبس محکوم می‌شود. به گفته او براساس فتواهایی که در این زمینه صادر شده هم اگر دستفروشی موجب مزاحمت برای عابران شود، باید در این زمینه اقدام شود و خلاف است. به گفته او، دستفروشی به لحاظ شرعی، قانونی و عرفی ممنوع است و قابل دفاع نیست.
رئیس کمیته محیط‌زیست شورا با تاکید بر اینکه شهرداری ملزم به جمع‌آوری دستفروشان از سطح شهر است، به این نکته اشاره می‌کند که اساسا در سال‌های گذشته نباید اجازه داده می‌شد دستفروشی در تهران آسان شود: «وقتی شما در ارتباط با سد معبر و دستفروشی سهل‌گیری کنید، به سرعت بر تعداد آنها افزوده می‌شود. دستفروشی در دوراهی اخلاق و قانون است. از یک‌سو سد معبر و اجرای قانون مطرح است که به‌هرحال پیاده‌راه‌ها قابل استفاده افراد و قابل واگذاری نیست و سد معبر نوعی انسداد در حقوق شهروندی است، اما نکته دیگر اینکه بخشی از فرآیند دستفروشی در شهر زاییده فقر و بی‌عدالتی است و ما کمتر به مسائل اجتماعی ترتیب اثر می‌دهیم. باید در این زمینه راه میانه‌ای پیدا کنیم.»
به گفته حقانی، اگر قرار باشد شهرداری به دستفروشان جا و مکان بدهد، این پدیده مسائل بعدی را به دنبال دارد؛ مثلا این موضوع موجب می‌شود هر روز و هر شب مردم از گوشه و کنار ایران به تهران بیایند. آنها به اهالی دیگر شهرها اطلاع می‌دهند که بیایید، اینجا جایی هست برای دستفروشی و بنابراین شغل‌های کاذب و غیرمولد اضافه می‌شود.
این عضو شورای شهر ادامه می‌دهد: «ما نمی‌توانیم اجازه بدهیم که تهران شهر دستفروشان شود؛ نه فقط در معابر، در تمام ایستگاه‌های مترو هم ما با شبکه دستفروشی مواجه هستیم و نمی‌توانیم از این شبکه به این بهانه که آنها کار ندارند، دفاع کنیم. به‌هرحال دستفروشی یک اقتصاد ناسالم است و نمی‌توانیم از آن دفاع کنیم. موضوع اما اینجاست که درحال حاضر دو طیف دستفروشان و ماموران شهرداری روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند. ما می‌دانیم که تعداد زیادی از دستفروشان از نظر تحصیلاتی در سطوح پایین‌اند و نیازمند این هستند که زندگیشان را بگذرانند و در مقابل افرادی که از طرف شهرداری مامورند، آموزش‌های لازم را برای برخورد با دستفروشان ندیده‌اند.»
پیشنهاد برای
اصلاح قانون مبارزه با دستفروشی
در ادامه طرح و برنامه برخورد با دستفروشی در تهران، دیروز نادر شکری، مدیرکل تدوین قوانین و امور شورای شهرداری تهران، اصلاح و رفع خلأ قانونی تبصره یکم بند دوم ماده 55 قانون شهرداری که از سد معابر عمومی به‌عنوان ملک عمومی حفاظت و از تجاوز اشخاص نسبت به آنها جلوگیری می‌کند را خواستار شد.
او در گفت‌وگو با «آنا» گفته است که: «اگرچه برای مجریان شیوه‌های مختلف سد معابر عمومی و استفاده غیرمجاز از آنها و سایر اماکن مذکور در قانون به تجربه شناخته شده، اما روشن نبودن مصادیق و روش‌های برخورد با دستفروشی موجب اختلاف نظر و مشکلاتی در این زمینه شده است.»
به گفته مدیرکل تدوین قوانین و امور شورای شهرداری تهران، لازم است برای رفع خلأ قانونی موجود در تبصره یکم بند دوم ماده 55 قانون شهرداری اصلاحاتی به شرح ذیل اعمال شود: «نخست اینکه در صورتی که متخلف یا متخلفان در مقابل ماموران شهرداری مقاومت کنند یا به تخلف خود اصرار داشته باشند، نیروی انتظامی با اعمال این قبیل افراد به‌مثابه جرم مشهود برخورد کند. دومین مورد اصلاحی پیشنهادی اینکه، قانون‌گذار با وضع مقررات نسبت به تعریف و تعیین مصادیق و نحوه جلوگیری از سد معابر عمومی توسط ماموران شهرداری و تعیین تکلیف نسبت به اموال جمع‌آوری شده از سد معابر عمومی اقدام کند.» فراتر از تلاش شهرداری تهران برای بسامان کردن تهران از نظر آسیب‌های اجتماعی، جامعه‌شناسان می‌گویند، به‌دلیل سیاست‌های اقتصادی چند‌‌سال گذشته، فقر در ایران گسترش پیدا کرده و آمارها نشان می‌دهد که حتی بخشی از طبقه متوسط جامعه به طبقه فقیر سقوط کرده‌اند و افرادی که رو به دستفروشی می‌آورند، قادر به تامین هزینه‌های زندگیشان به طرق معمول نیستند و مجبورند دستفروشی را برای فرار از بیکاری یا به‌عنوان شغل دوم و سوم انجام دهند و در برنامه‌ریزی‌هایی که در این زمینه انجام می‌شود باید این شرایط جدید را در نظر گرفت و تنها اقدامات سلبی و حذفی نتیجه‌بخش نخواهد بود.
این روزها چند هفته بیشتر تا آغاز سال نو نمانده است؛ از قدیم این جمله بین دستفروشان تهرانی زیاد شنیده می‌شد که «شب عید است و کاری ندارند»، حالا اما روزهای دیگری است، قرار است تا شب عید چهره تهران، عاری از دستفروشان و متکدیان و همه آن کسانی باشد که به اعتقاد مسئولان سیمای اجتماعی پایتخت را آشفته کرده‌اند! این تصمیمی است که همه آنها با هم گرفته‌اند. در چنین شرایطی است که امیر به‌هوش بیاید یا نه، طرح جمع‌آوری و برخورد با دستفروشان تهرانی، به‌ویژه در مرکز شهر تهران ادامه پیدا می‌کند.