شهروند| ایران میراث‌های قدیمی و متعددی دارد که باید بدان‌ها افتخار کرد. یکی از آن میراث‌ها که به دنیا صادر شده، قنات است؛ کانالی ساده که برای دسترسی به آب در دل زمین حفر می‌شده است تا بتوان آبی پاک و دایمی را در بدترین نقاط کم‌آب ایران در دسترس قرار داد. اجدا ما در ایران زمین حدود 2 هزار سال با این روش حیات و ممات داشتند و درحقیقت، قنات را کهن‌ترین فناوری انسان برای دستیابی به آب پاک کردند. شیوه کار ایرانی‌ها هم این چنین بوده است که تونلی افقی حفر می‌کردند و از دامنه کوه، آب زیرزمینی را با شیب ملایمی به محل استفاده منتقل می‌کردند. به عبارتی تا زمانی که ارتفاع آب بالاتر از تونل باشد، آب زهکشی شده در آن جریان خواهد داشت و مردم می‌توانند از آب پاک بهره برند. نکته جالب در این مکانیسم ساده آن است که نمی‌توان بیش از حد معینی از سطح آب‌های زیرزمینی برداشت کرد. این امر نوعی کنترل بر میزان برداشت آب به وجود می‌آورد؛ همچنین به دلیل زیرزمینی بودن تونل‌ها، تبخیر آب و هدر رفت آن را هم کنترل می‌کرد.
کاهش تراز آب قنات بعد از 1350 شمسی
این شیوه کار ساده علاوه بر آن‌که بسیار کارآمده بوده مزایای زیادی نیز داشت. مزایایی که این روزها کمتر بدان توجه می‌شود و با حفر چاه و زدن سد آب‌ها را به مناطق مختلف هدایت می‌کنند. در این حوزه علی باقری، دانشیار دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به این‌که این موضوع جزو حقوق خصوصی بوده است، به «شهروند» می‌گوید: زمانی که قنات رایج بوده در کشور قوانین مربوط به منابع آب مبتنی بر شرع و عرف بوده است. به تعبیر کارشناسان حقوقی، این بخش جزو حقوق خصوصی به حساب می‌آمده است. دراین بازه زمانی نوع نظام مدنی برای نگهداری و حفظ قنات شکل می‌گیرد و مردم خود بر حقابه‌شان نظارت می‌کردند. در درجه دوم افراد حریم استفاده همدیگر را رعایت می‌کردند و به عبارت دیگر کنار یک قنات، قنات دیگری حفر نمی‌شد. اما از‌سال 1347 شمسی که آب ملی می‌شود، این روند رفته رفته تغییر می‌کند. از سوی دیگر در دشت‌هایی که مشکل آب زیرزمینی داشتند یا به عبارتی دشت‌های ممنوعه بودند، حفر قنات ممنوع می‌شود. این باعث می‌شود نظام قنات به‌تدریج به دست فراموشی سپرده شود. همزمان با این روند در حدود 1350 شمسی فناوری حفر چاه وارد ایران می‌شود. در آن زمان درآمد نفتی ایران خوب بود و مردم منابع مالی زیادی در دست داشتند. به همین دلیل چاه رقیبی برای قنات می‌شود. با کمتر شدن منابع مردم کم‌کم به حفر چاه‌های نیمه‌عمیق و عمیق روی آوردند و تراز آب‌های زیرزمینی و همراه آن تراز قنات‌ها بیش از پیش کاهش يافت. این خود مکانیسمی مخرب در
بکار گیری منابع زیرزمینی بود.
40 هزار قنات فعال در ایران
این روند برداشت بی‌رویه تا به امروز ادامه داشته است. علاوه بر آن خشکسالی، بی‌توجهی به عمل لایروبی، اجرای پروژه‌های عمرانی مانند احداث شهرک‌ها و فرودگاه‌ها و غیره به خشکیدن قنات‌ها منجر شده است. به هر حال در سراسر کشور حدود 40 هزار رشته قنات فعال وجود دارد. کل تونل‌های قنات درکشور به 38 هزار کیلومتر می‌رسد که آب‌دهی آنها بسته به میزان آب متغیر است. حسین غفوری، مدیر مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های آبی تاریخی و مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: با وجود خشکسالی در سال 94-93 آب‌دهی قنات‌های کشور حدود 4 میلیارد متر مکعب بوده است. این رقم در ترسالی تا 10میلیارد هم می‌رسد. او با اشاره به این‌که ما در کل دنیا بزرگترین صاحب قنات هستیم می‌افزاید: این سازه در مسیر جاده ابریشم از ایران به کشورهای مختلف از افغانستان و عراق گرفته تا چین وارد می‌شود. پس از آن نیز در زمان ورود اسلام وارد اسپانیا و درنهایت آمریکا می‌شود. به این ترتیب قنات به پدیده‌ای جهانی تبدیل شد.درحال حاضر در سراسر دنیا حدود 50 هزار رشته قنات فعال وجود دارد که 40 هزار رشته آن در ایران است. به عبارت دیگر 80درصد قنات‌های فعال در ایران وجود دارد. در ایران نیز تجمع قنات‌ها بیشتر در مرکز و شرق ایران است. تبریز، ارومیه، یزد، خراسان و زاهدان قنات‌های زنده دارند که البته منشا قنات‌ها متفاوت است؛ یعنی برخی کوهپایه‌ای و برخی دیگر دشتی هستند.
قنات سیستمی خودگردان
قنات را نمی‌توان یک روش قدیمی برای دسترسی به آب پاک دانست. آنها از نظر میراث فرهنگی نیز ارزشمند هستند. علاوه برآن تا به حال هزینه زیادی صرف قنات‌ها شده است. به گفته غفوری در این زمینه سال 94 شمسی 20 میلیارد تومان اعتبار برای بازسازی و احیای قنات از طرف جهاد کشاورزی اختصاص یافته است. او در ادامه اضافه می‌کند: هرچند این مبلغ کفایت نمی‌کند. پیشنهاد جهاد کشاورزی سالانه 300 میلیارد تومان بوده است که اگر به این بخش اختصاص یابد، واقعا کمک حال خواهد بود. غفوری می‌گوید: این درحالی است كه در کشورهای دیگر برای بازسازی و احیای قنات دولت کمک‌های بسیاری می‌کند. اما مشارکت مردمی هم نقش مهمی دارد. هم‌اکنون به دلیل هزینه‌های بالای آن بازسازی و استفاده دوباره از قنات برای مردم اقتصادی نیست.با وجود آن‌که امروزه تعدادی از قنات‌ها هنوز زنده‌اند، اما درمقایسه با گذشته تعداد آنها بسیار کاهش یافته است. همچنین در بیشتر اماکن آب قنات برای شرب به کار نمی‌رود و در بخش کشاورزی استفاده می‌شود. خشک شدن قنات‌ها و سرشاخه‌های آنها باعث می‌شود کشاورزان به احداث چاه‌های عمیق روی آورند که در نهایت منجر به تخلیه بی‌رویه سفره‌های زیرزمینی آب می‌شود که طی هزاران سال پر شده‌اند. از سوی دیگر حفر قنات در مناطقی که دیگر آب‌های زیرزمینی وجود دارد، بی‌معناست.غفوری همچنین درباره دستاوردهای سیستم قنات در دنیای نوین می‌گوید: با توجه به فناوری‌های نوین و نیازهای جامعه کنونی ممکن است قنات پاسخگو نباشد، اما فرهنگ و نظام مدیریتی پشت آن بسیار مهم است. استفاده از آب‌های زیرزمینی دشت‌ها باید به جوامع محلی سپرده شود تا مردم نوعی خودکنترلی روی منابع داشته باشند. در دنیای امروز روش‌های مدیریتی این سازه کهن بسیار مورد توجه کارشناسان است.مدیر مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های آبی تاریخی می‌افزاید: هرچند امروزه شاید قنات کاربرد زیادی نداشته باشد، اما درسی که در حوزه تولید و مصرف به انسان‌ها می‌دهد، اهمیت خارق‌العاده‌ای دارد. شیوه مدیریتی قنات همیشه پیام‌آور صلح و آشتی بوده است. افرادی هم که مسئول آب می‌شدند، از معتمدان مردم بودند. این موضوع دوباره در بحث‌های آبی مطرح شده است. از سوی دیگر بهره‌برداری از قنات‌ها، همیشه منصفانه بوده است. افرادی که زمین داشتند سهم خود در مرمت قنات را می‌دادند و بخشی از درآمد قنات طی سال‌های گذشته برای مرمت و نگهداری آن استفاده می‌شد. بنابراین می‌توان گفت قنات سیستمی خودگردان بود.