حسام مهدوي روزنامه نگار
ایران با داشتن 4هزار و 900 کیلومتر ساحل در جنوب و 889 کیلومتر در شمال(با احتساب جزایر) یکی از کشورهای دریایی دنیا محسوب می‌شود. اما با وجود 5 هزار و 789 کیلومتر نوارساحلی سواحل و بنادر ایران به میزان کافی توسعه‌نیافته است. تنها نگاهی به تراکم جمعیتی در مناطق مختلف کشور گویای این موضوع است. چراکه عمده جمعیت کشور در مناطق مرکزی متمرکز شده است. علاوه بر این بنادر و درمجموع صنایع دریایی ایران نیز براساس پتانسیل‌های موجود توسعه پیدا نکرده‌اند. درواقع به دلیل حجم بالای واردات طی دهه‌های گذشته تنها برخی از بنادر ایران بزرگ شده‌اند و مابقی همچنان کوچک باقی مانده‌اند. این درحالی است که در سایر کشورهای دنیا که به دریا دسترسی دارند، سرمایه‌گذاری عظیمی به منظور گسترش صنایع دریایی انجام شده است. بر همین اساس روزنامه «شهروند» برای بررسی وضع توسعه‌بنادر و صنایع دریایی گفت‌وگویی با «مهدی دهقان» مشاور انجمن مهندسی دریایی و از اعضای ادوار هیأت‌مدیره انجمن مهندسی دریایی ایران انجام داده است. وی که پیش از این رئیس و دبیر این انجمن نیز بوده ریشه چالش‌های موجود عقب‌ماندگی دریایی ایران را تشریح کرده است.
توسعه‌بندری ایران درحال‌حاضر چه وضعیتی دارد و چرا طرح‌های توسعه‌ای در این خصوص متوقف شده است؟
درخصوص توسعه‌بندری در ایران یک بحث کلان وجود دارد و یک بحث مربوط به بنادر و دریا. از آنجایی که پروژه‌های دریایی زمانبر است و توسعه در این بخش از اقتصاد در درازمدت انجام می‌شود، دولت تمایل چندانی به حضور در این حوزه ندارد. البته در بخش بنادر تجاری آن‌طور که گفته می‌شود با عدم‌توسعه مواجه نیستیم و نمی‌توان گفت که در این حوزه با توسعه‌نیافتگی روبه‌رو هستیم. در بخش نفت هم به‌دلیل قدمت زیاد استخراج و صادرات نفت، بنادر نفتی با رشد مناسبی همراه بوده‌اند. ولی درخصوص بنادر کوچک به میزان لازم توسعه انجام نشده است. در 50 سال گذشته اسکله‌هایی با ظرفیت بالا برای پهلوگرفتن کشتی‌های خارجی وجود داشته اما در طول زمان این اسکله‌ها آن‌طور که باید و شاید رشد نکرده‌اند. البته بیشتر این عدم‌توسعه بندری مربوط به عدم‌رشد صنایع دریایی بوده که به‌نوعی مانع توسعه بنادر شده اند.
عدم‌رشد صنایع دریایی به چه مواردی بازمی‌گردد؟
آنچه در این خصوص مغفول واقع شده، بیشتر مربوط به صنایع‌دریایی و ساخت تجهیزات مربوط به آن بوده است. علت اصلی آن هم به این برمی‌گردد که موضوع صنایع‌دریایی مربوط به حوزه بین‌الملل است و در عرصه روابط بین‌الملل رشد می‌کند. البته به‌دلیل وجود پول نفت در اقتصاد ایران ساده‌ترین راه واردات بوده و کمتر به تولید توجه شده به همین دلیل توسعه صنایع‌دریایی نیز همپای سایر صنایع در ایران با کندی پیش رفته است.
اما صادرات مهم‌ترین کالای کشور یعنی نفت از طریق بنادر و کشتی صورت می‌گیرد، این دلیلی بر رشد صنایع‌دریایی محسوب نمی‌شود؟
البته صادرات نفت از دریا به توسعه صنایع دریایی نیازمند است و باید برای رشد در صادرات نفت از طریق دریا از صنایع‌دریایی قوی استفاده کرد. به دلیل این‌که این امر توسط خارجی‌ها برای ما انجام می‌شود ما هم نیازی برای توسعه در این خصوص احساس نکردیم و فقط به خطوط انتقال گاز و نفت در خشکی بسنده کردیم. چند سال است که موضوع خط لوله صلح و انتقال گاز به پاکستان و هند مطرح است و البته هم به سرانجام مشخصی نرسیده است. اما با توجه به این‌که انتقال نفت و گاز از دریا با سختی همراه است، به سمت ایجاد تأسیسات انتقال نفت و گاز از دریا نرفته‌ایم. صدور گاز از دریا نیازمند مایع‌کردن گاز و انتقال آن با کشتی است اما چون امکانات راه‌اندازی تأسیسات تبدیل گاز و صدور آن را نداریم، باید به دنبال ایجاد و احداث خطوط انتقال نفت و گاز آن هم با هزینه بالا، تکنولوژی قدیمی و امنیت پایین باشیم. این موضوع در مجلس ششم مطرح شد و مقرر شده بود تا زمینه ایجاد تأسیسات ذکر شده فراهم شود اما طولانی‌بودن فرآیند آن و علاقه به طرح‌های زود بازده مانع راه‌اندازی این طرح شد. البته توجیه دیر بازده بودن طرح منطقی به نظر نمی‌رسد چراکه به هر صورت هر طرح اقتصادی زمان مشخصی برای بازدهی دارد و رسیدن به نتیجه نیازمند صبر و شکیبایی است. اگر در همان زمان، اجرای این طرح کلید خورده بود تاکنون به نتیجه رسیده و می‌توانستیم از امکان انتقال نفت و گاز از دریا بهتر استفاده کنیم. اما با عدم اجرای این طرح مجبوریم کماکان به دنبال کشیدن خط لوله انتقال نفت و گاز به ترکیه، پاکستان و سایر کشورهای همجوار باشیم.
وضعیت توسعه بنادر و صنایع دریایی طی سال‌های اخیر به چه شکلی دنبال شده است؟
در 8 سال اخیر عقب‌ماندگی ما در این حوزه که با شعارگرایی بیشتر هم نمود یافته، باعث شد تا کمتر به توسعه بخش‌های تولیدی کشور فکر کنیم و واردات بی‌رویه در تمام زمینه‌ها کشور را از تولید دور کرده است. این موضوع درخصوص توسعه صنایع زیربنایی و زیرساختی نمود مضاعفی داشته است. البته در برخی از موارد مانند ساخت پل امکان واردات وجود نداشته که اگر این امکان وجود داشت، حتی پل صدر را نیز از خارج وارد می‌کردیم. البته در زمینه حفر تونل و ساخت پل به تکنولوژی دست پیدا کرده‌ایم که آن هم به‌دلیل عدم امکان واردات بوده است. بعد از انقلاب در زمینه ساخت و توسعه زیرساخت‌های عمرانی پیشرفت‌های موردی داشته‌ایم اما به خاطر نبود برنامه‌ریزی منسجم و نداشتن انگیزه ادامه‌دار نبوده است.
نبود منابع مالی در کندی طرح‌های توسعه‌ای بنادر و صنایع‌دریایی چه تاثیری داشته است؟
ما در زمینه تأمین منابع مالی و سرمایه مشکلی نداریم. نه این‌که در این زمینه هیچ مشکلی وجود ندارد، بلکه این آخرین مشکل ما است. مشکلی که بیشتر به چشم می‌خورد، موضوع نبود برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح است. در بسیاری از صنایع‌دریایی و کشتی‌سازی سرمایه‌گذاری خوبی انجام شده اما نبود برنامه‌ریزی مدون و مدیریت کارآمد باعث شده تا این سرمایه‌گذاری نتیجه‌بخش نباشد. بسیاری از مدیران در حوزه بنادر و صنایع‌دریایی متخصص نیستند و حتی کشتی را ندیده‌اند. تعدد حضور مدیران مختلف و رفت و آمد آنها در این حوزه بیانگر این است که در این بخش مدیر متخصص و آشنا به کار نداریم و مدیران بالادستی درحال آزمون و خطا هستند.
توسعه‌شهری بنادر کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اکثر بنادر ما از لحاظ شهری با توسعه مواجه نبوده‌اند و تقریبا غیر از بوشهر و بندرعباس سایر بنادر در طول این سال‌ها رشدی نکرده‌اند. اگر نگاهی به بنادر کوچکتر کشور بیندازیم با فضا‌های توسعه‌نیافته‌ای روبه‌رو می‌شویم که نسبت به سایر شهرهای نوظهور کشور عقب‌مانده‌تر هستند مثلا بندر گناوه 100سال قبل از کرج بزرگتر بوده اما اکنون کرج به کلانشهر تبدیل شده و گناوه هنوز در حد استاندارد‌های شهری 100سال پیش مانده است.
با توجه به مرز آبی طولانی، حمل‌ونقل دریایی کشور با مشکلات زیادی مواجه است و استقبال چندانی از آن نمی‌شود، دلیل آن را چه می‌دانید؟
هزینه بالای سفر با کشتی باعث شده تا مسافران تمایل زیادی به سفر دریایی نداشته باشند. البته برای رفع این مشکل باید صنعت کشتی‌سازی داخلی نیز رشد کند تا مسافران برای سفر دریایی انگیزه داشته باشند. سفر دریایی با کشتی‌های خارجی هم همان‌گونه که گفته شد به‌دلیل هزینه بالا زیاد مشتری ندارد. درواقع اگر بخواهیم مقایسه‌ای دراین خصوص داشته باشیم باید گفت، شاید لنج‌های ما در زمینه حمل‌ونقل مسافر خوب کار کنند، اما اندکی آن سو‌تر و در سواحل دوبی، کشتی‌های بزرگی پهلو می‌گیرند که عقب‌ماندگی ما در زمینه حمل‌ونقل دریایی را عیان می‌کنند. در اصل ما درحد لنج مانده‌ایم درحالی‌که دوبی با ایجاد صنایع مختلف به‌خصوص صنایع کشتی‌سازی پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای داشته است. این در حالی است که با توجه به آب‌وهوای نامناسب دوبی و عدم‌پیشینه در شهرنشینی مشکلات آنها برای رشد بنادر و صنایع‌دریایی بسیار بیشتر از ما است. اما تفاوت ما با آنها در میزان کار و فعالیت است. موضوع دیگری که در این میان مهم است، توسعه روابط دیپلماسی و سیاسی بین ایران و سایر کشورهای منطقه است و با توجه به ذات توسعه‌بندری که با ارتباطات همراه است، بهبود روابط دیپلماسی نقش موثری در این توسعه دارد.
برخی بر این باورند که بنادر باید یا در زمینه توریستی و شهرنشینی رشد داشته باشند یا در زمینه تجاری، تحلیل شما در این خصوص چیست؟ بنادر ما در کدام‌یک از این زمینه‌ها بیشتر رشد داشته‌اند؟
بنادر شمال کشور بیشتر از لحاظ توریستی رشد داشته‌اند، اما بنادر جنوب به واسطه وجود روابط بین‌الملل و تجارت آزاد بیشتر به مراکز رشد و توسعه تجاری تبدیل شده و جنبه‌های توریستی در آنها غیر از یکی، دو جزیره واقع در خلیج‌فارس دیده نشده است. البته شهرنشینی و تجارت می‌تواند در کنار هم باشد و بدون تداخل هردو به رشد و توسعه برسند. در اروپا و آمریکا این اتفاق رخ داده و بنادر معروف و بزرگ جهان از 200سال قبل در زمینه تجارت و شهرنشینی به شکل همزمان رشد و توسعه داشته‌اند. توسعه‌بندری درنهایت به توسعه کل کشور منجر می‌شود، به‌عنوان نمونه در بنادر جنوب کشور بحران آب وجود دارد اما وجود انرژی‌خورشیدی از مزایای آن محسوب می‌شود. اینجاست که برای استفاده از انرژی‌خورشیدی مجبور به ایجاد صنایع آب‌شیرین‌کن هستیم، این خود یعنی توسعه و رشد بندری که به رشد اقتصادی نیز کمک می‌کند.
در خصوص باید‌های تجارت و اولویت‌های اولیه آن در بنادر چه کاستی‌هایی وجود دارد؟
درمورد واردات مشکل خاصی وجود ندارد. در اصل سستی و سهل‌انگاری ما نسبت به تولید باعث شده تا با توجه به درآمد عظیم نفتی، خود به خود مصرف‌کننده کالای خارجی شویم. به‌عنوان نمونه ما از بندر شهیدرجایی 6میلیون تن گندم وارد می‌کنیم، این واردات نیاز به سیلو و محل نگهداری دارد، این سیلو و محل نگهداری نیز به‌طور معمول توسط خارجی‌ها ایجاد می‌شود تا مبادا ما تولید‌کننده باشیم! در این زمینه هیچ مشکلی نداشته‌ایم، به‌طوری که دیروز دوستان غربی و امروز دوستان چینی این کار را برای ما به‌راحتی انجام می‌دهند. درواقع درخصوص تولید و صادرات در بنادر با مشکلات زیادی روبه‌رو هستیم اما درخصوص واردات مشکل خاصی نداریم.
آیا رشد و توسعه حمل‌ونقل ریلی همسو با توسعه بنادر انجام شده است؟
رشد حمل‌ونقل ریلی کشور نیز در راستای واردات، توسعه‌یافته است. درحال‌حاضر از تهران تا بندرعباس راه‌آهن داریم اما باید ببینیم چقدر قطار در این مسیر حرکت می‌کند. این‌که چقدر ریل داریم یک موضوع است اما این‌که چقدر قطار در این مسیر حرکت می‌کند و مقایسه آن با نمونه مشابه در دنیا موضوع دیگری است که میانگین آن بیانگر رشد حمل‌ونقل ریلی کشور است.
8سال عقب‌ماندگی بنادر همراه با شعارگرایی نمود داشت
نبود منابع مالی، آخرین مشکل توسعه‌بندری است
مدیران متخصص در حوزه بنادر و صنایع دریایی نداریم
وجود پول نفت باعث کندی روند رشد صنایع دریایی شده است
انتقال نفت و گاز از دریا سخت است، به دنبال آن نرفتیم
دولت علاقه‌ای به طرح‌های بلندمدت توسعه‌بندری ندارد
فقط بوشهر و بندرعباس توسعه یافته‌اند
ریل داشتن مهم نیست، حرکت قطار باعث توسعه حمل‌ونقل ریلی است