گروه اقتصادی شهروند| در تابستان داغ امسال، بحران کم‌آبی مردم را جدی‌تر درگیر خود کرده است. حالا شبکه‌های اجتماعی در تسخیر پست‌هایی است که از فاجعه‌ای قریب‌الوقوع خبر می‌دهد. تصاویر تجمع اصفهانی‌ها در بستر خشک زاینده‌رود، افسوس‌ها برای کارون و دریاچه ارومیه و زمین‌های بیابانی‌شده یکی‌یکی توسط کاربران ایرانی به اشتراک گذاشته می‌شود و بحث‌های داغ، راست و دروغ، شایعه و واقعیت دهان‌به‌دهان می‌چرخد. امسال ماجرا جدی‌تر از هر سال بود و انگشت‌های اتهام به سوی مردم نشانه رفت. حالا وزارت نیرو از تنظیم لایحه‌ای برای جریمه مشترکان پرمصرف آب و برق خبر می‌دهد و نه‌تنها مسئولان که حتی بسیاری از خبرنگاران حاضر در نشست‌های مرتبط با کم‌آبی به جریمه سنگین و افزایش قیمت آب تأکید می‌کنند. اما در میان این هیاهو یک نکته کلیدی از چشم افتاده است و آن این‌که آیا گناه خشکسالی و شور شدن خاک‌های کشور به همین تعداد اندک پرمصرف‌های خانگی برمی‌گردد یا ضعف مدیریت منابع آب در کشور؟ واقعیت چیست؟...
پیش‌بینی خشکسالی 30ساله کشور
حمیدرضا جانباز مدیرعامل شرکت مهندسی آب‌وفاضلاب مسئولی بود که دیروز (یکشنبه) مقابل خبرنگاران نشست و با اعلام این‌که کشور در یک دوره 30ساله خشکسالی قرار گرفته است از بحرانی شدن وضع آب در 12 کلانشهر خبر داد. او می‌گوید: این بحران را قبل از سال 93 پیش‌بینی کرده بودیم و نشست‌هایی از سوی شورایعالی آب در همین ارتباط تشکیل شد و مطالعات جامع آب کشور به شرکت مهندسی آب و فاضلاب ابلاغ شد که تلاش می‌کنیم آن را در یک افق 25ساله اجرا کنیم. او همچنین به قرمز شدن وضع آبی تهران اشاره می‌کند و می‌گوید آب سد لار و لتیان به کمترین میزان خود در سال‌های گذشته رسیده است و چنانچه آسمان در پاییز امسال خست به خرج دهد و ریزش‌های جوی نتواند بخشی از این کم‌آبی را جبران کند میزان تولید آب شرب در تهران به سطحی پایینتر از میزان مصرف خواهد رسید.
این موضوع بیشتر ساکنان شرق تهران را درگیر می‌کند و شرکت مهندسی آب‌وفاضلاب کشور درحال حاضر به دنبال راه چاره است. او از وضع بحرانی دو کلانشهر اصفهان و کرمان خبر می‌دهد و می‌گوید: آب سد زاینده‌رود به پایین‌ترین سطح ممکن رسیده است و چاه‌های فلمن که آب شرب اصفهانی‌ها را تأمین می‌کنند همگی خشک شده‌اند. به گفته جانباز کرمان نیز در وضع قرمز قرار دارد چاه‌های حسین‌آباد جوپار همگی خشک و سفره‌های زیرزمینی کرمان فقیرتر شده‌اند.
چه کسی مقصر است؟
نگاهی اجمالی به آمار و مستندات هدررفت آب در ایران می‌تواند بسیاری از حقایق را شفاف کند. به گفته پرویز فتاح وزیر پیشین نیرو 92درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، سهم آب شرب مشترکان خانگی شهری و روستایی 6درصد، سهم آب مصرفی صنایع کشور 5/1درصد و سهم آب رایگانی که در مصارف عمومی و آبیاری پارک‌ها و فضای سبز مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد تنها نیم‌درصد است. از این میان بیشترین هدررفت منابع آبی و بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی توسط بخش کشاورزی اتفاق می‌افتد. به گفته اسماعیل چمنی رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه محقق‌اردبیلی سرانه مصرف آب در کشاورزی جهان هزار مترمکعب است این درحالی است که سرانه مصرف آب در کشاورزی ایران 9هزار مترمکعب است که 9برابری سرانه مصرف ایران نسبت به میانگین جهانی نشان‌دهنده پرتی بالا و سیستم ناکارآمد آبیاری در کشور است. این در شرایطی است که بنا به گفته حمیدرضا جانباز مدیرعامل شرکت مهندسی آب‌وفاضلاب کشور سرانه مصرف مشترکان خانگی در ایران روزانه 250 لیتر است اما سرانه مصرف مشترکان خانگی در جهان کمتر از روزی 150 لیتر است. با مقایسه این دو آمار به‌سادگی پی می‌بریم که گرچه مشترکان ایرانی کمتر از 2 برابر میانگین جهانی آب شرب مصرف می‌کنند و تنها 6درصد منابع آبی کشور را در اختیار دارند اما 92درصد منابعی که در تسخیر بخش کشاورزی است 9 برابر سرانه جهانی آب اسراف می‌کند. جانباز درباره شناسایی مشترکان پرمصرف هم با اشاره به این‌که شاخصه‌های روشنی برای این کار وجود ندارد به این موضوع اشاره دارد که تعداد این مشترکان زیاد هم نیست.
یک طرح اروپایی بی‌سرانجام در ایران
این مقایسه نابرابر در شرایطی اتفاق می‌افتد که سرانه مصرف آب مشترکان خانگی در جهان بر حسب آب شرب و آب بهداشتی تفکیک می‌شود. این موضوع به این معناست که در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان، آب مناسب برای نوشیدن با آبی‌که برای سایر مصارف خانگی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد تفاوت دارد. در این کشورها دو سیستم آبرسانی جداگانه آب مورد نیاز مشترکان خانگی را تأمین می‌کند که یک سیستم که با هزینه بیشتری تصفیه و تأمین شده است آب با کیفیت قابل شرب است و سیستم دیگر برای تأمین آب بهداشتی است که با کیفیت پایینتر برای سایر مصارف خانگی مانند شست‌وشو در اختیار مشترکان قرار گرفته است. این مسأله هزینه تأمین آب موردنیاز مشترکان خانگی را برای دولت‌های دیگر کاهش داده است. موضوعی که در ایران مورد توجه قرار نگرفته است و علاوه بر این‌که بار مالی قابل توجهی به دولت تحمیل کرده است باعث می‌شود مشترکان خانگی از آب گرانقیمت شرب برای شست‌وشوی اتومبیل و آبیاری باغچه و... استفاده کنند.
حمیدرضا جانباز مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: جداسازی آب شرب و آب بهداشتی در مقطعی مورد توجه قرار گرفت. این طرح می‌توانست تأثیر قابل توجهی بر مصرف آب و کاهش هزینه‌ها داشته باشد اما اجرای آن هزینه سنگینی برای دولت و مردم دارد که با توجه به اعتبارات موجود تقریبا عملی نیست. در بعضی از شهرها مانند کیش، قم و ساوه تقریبا مبنا بر همین منوال است یعنی مردم آب موردنیاز شرب‌شان را خریداری می‌کنند و از آبی که به خانه‌هایشان لوله‌کشی شده است برای سایر مصارف خود به کار می‌گیرند. در تعدادی از شهرهای کوچک مانند زاهدان و سرخه و... نیز ایستگاه‌های محلی برداشت آب شرب موجود است که شاید بتوان برای جلوگیری از تحمیل هزینه به مردم برای خرید آب شرب از سوپرمارکت، مدل دوم یعنی ایستگاه‌های برداشت محلی را به‌صورت مدرن الگوسازی کرد. این موضوع در آینده می‌تواند به‌صورت پایلوت در استان‌های مختلف اجرا شود.
جانباز تأکید می‌کند شمار مشترکان پرمصرف آب در کشور کم است و ما برنامه‌های تنبیهی مانند جریمه و جیره‌بندی را به‌عنوان آخرین راهکار اعمال می‌کنیم اما این موضوع برای قانونی‌شدن منتظر تصویب در هیأت وزیران است زیرا تهران هم در مرز بحران آبی و وضع قرمز است.
علاوه بر این کارشناسان می‌گویند حدود 30 تا 35درصد آب شرب نیز در شبکه توزیع اتلاف می‌شود. جانباز در پاسخ به این موضوع به «شهروند» می‌گوید: هدررفت ناشی از پوسیدگی و استهلاک شبکه توزیع تنها 3/13درصد است و باقی این رقم ناشی از مصارفی است که محاسبه نمی‌شود. مصارفی مانند آب رایگانی که در آبیاری پارک‌ها و فضاهای عمومی مورد مصرف قرار می‌گیرد و خطای کنتورها برای محاسبه ارقام!
پیشرفت لاک‌پشتی
برنامه اساسی حوزه آب
در بخش کشاورزی داستان متفاوت است. سیستم آبیاری کشاورزی در ایران سنتی است و این موضوع باعث شده است علاوه بر هدررفت قابل توجه منابع آبی در این بخش، برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی به خشکسالی ایران و شور شدن خاک‌ها دامن بزند.
استفاده از سیستم آبیاری مدرن تقریبا از 20سال پیش یعنی از سال 74 در دستور کار متولیان بخش کشاورزی قرار گرفته است اما بی‌توجهی به این طرح توسعه‌ای و برخلاف تأکیدات برنامه چهارم و پنجم توسعه باعث شده است که کمتر از 20درصد اراضی موجود در کشور به سامانه‌های نوین آبیاری تجهیز شود. به گفته غلامرضا نوری عضو کمیسیون کشاورزی مجلس، ایران دارای 8/7میلیون هکتار اراضی آبی است که 3/5میلیون هکتار آن قابلیت اجرای سامانه آبیاری تحت فشار را دارد اما در 20سال گذشته تنها یک‌میلیون و 400 هکتار از اراضی کشور به این سامانه مجهز شده‌اند.
کمبود اعتبار برای اجرای این طرح در طول دودهه بزرگترین بهانه متولیان بخش کشاورزی برای کندی پیشرفت در این بخش بوده است این اعتبار گاهی در تقسیم بودجه وزارت کشاورزی به اجرای سامانه آبیاری نوین نمی‌رسید و همچون سال 91 بارها اعتبار این طرح قطع شد.
حالا گویا با تأکیدات عیسی کلانتری رئیس خانه کشاورز ایران و وزارت کشاورزی دولت یازدهم موضوع بحران آب جدی‌تر گرفته شده است و بودجه 1000میلیارد تومانی برای آن به تصویب رسیده است. با این مبلغ می‌توان تا پایان سال 93 حدود 400هزار هکتار اراضی دیگر را به سامانه آبیاری نوین متصل کرد.
سرانه مصرف آب خانگی ایران روزی 100 لیتر بیشتر از میانگین جهان
مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب: مردم صرفه‌جویی کنند، خشکسالی ایران دوره 30ساله دارد
هدررفت ناشی از پوسیدگی و استهلاک شبکه توزیع تنها 3/ 13 درصد است
مصرف آب رایگان آبیاری پارک‌ها و خطای کنتور در آمار اتلاف 35 درصدی آب است