مهمترين علت پيدايش بيماريهاي قلبي- عروقي، تصلب شرايين است. تصلب شرايين سبب مي شود كه سرخرگ‌هاي گوناگوني كه به سمت‌هاي مختلف بدن خون ميرسانند، به تدريج سخت و تنگ شوند و توانايي آنها براي انتقال اكسيژن و مواد غذايي به سلول‌هاي بدن كاهش يابد.
بعضی از عوامل موجب سريع‌تر شدن تصلب شرايين مي شوند و در صورت وجود آنها احتمال پيدايش بيماري قلبي- عروقي افزايش پيدا مي‌كند. براي پيشگيري از پيدايش بيماريهاي قلبي- عروقي و مرگ و مير و ناتواني ناشي از آنها، بايد اين عوامل خطر را بشناسيد و به توصيه‌هاي پزشكي توجه کنيد.
عوامل خطر براي بيماريهاي قلب و عروق
عوامل خطر براي بيماريهاي قلب و عروق عبارتند از: سن بالا، جنس مذكر، سابقه خانوادگي بيماري قلبي زودرس، فشار خون بالا، افزايش چربي خون به ويژه كلسترول)، ديابت قندي، سيگار كشيدن، چاقي، كم تحركي (انجام ندادن فعاليت‌هاي بدني) و اختلال در انعقاد خون.
با توجه به اينكه ديابت از عوامل خطر بيماريهاي قلبي-عروقي است و معمولا با عوامل خطر ديگر همراهي دارد و گاهي شايد ايجاد كننده آنها باشد، مبتلايان به ديابت بايد بيش از ديگران مراقب سلامت قلب و عروق خود باشند.
پژوهش‌هاي فراوان پزشكي نيز نشان داده‌اند كه عوامل خطر قلبي- عروقي در مبتلايان به ديابت نوع 2 شايع‌تر هستند.
بيماريهاي قلبي - عروقي را مي‌توان به سه گروه عمده تقسيم كرد:
* بيماريهاي كرونري قلب
* حوادث عروقي مغز
* بيماري رگ‌هاي محيطي
بيماريهاي كرونري قلب
قلب يك پمپ عضلاني به اندازه مشت گره كرده انسان است كه در هر دقيقه به‌طور متوسط 60 تا 100 بار مي تپد و خون را در بدن به گردش در مي‌آورد. گردش خون سبب مي‌شود كه اكسيژن و مواد غذايي به اندام‌هاي بدن برسد و مواد زاید ناشي از فعاليت سلول‌ها نيز دفع شود. عضله قلب هم از اين قاعده مستثني نيست و بايد خونرساني مناسب داشته باشد تا اين كار حياتي خود را به درستي انجام دهد. خونرساني به عضله قلب توسط رگ‌هايي موسوم به «سرخرگ‌هاي كرونر» صورت مي گيرد. رسيدن خون به قلب و ميزان فعاليت عضله قلب تا حدي مشابه وضعيت عرضه و تقاضا است؛ هرچه قلب فعاليت بيشتري داشته باشد (مثلا هنگام فعالیتهاي سنگين بدني يا اضطراب و تنش)، به خون بيشتري احتياج خواهد داشت. سرخرگ‌هاي كرونر بايد بتوانند اين افزايش نياز را تأمين كنند وگرنه سلول‌هاي عضله قلب با مشكل روبه‌رو خواهند شد.
تصلب شرايين و همچنين پيدايش لخته درون رگ‌هاي كرونر سبب مي شود كه خونرساني به سلول‌هاي عضله قلب كاهش يابد. در نتيجه كمبود اكسيژن و مواد غذايي و انباشت مواد زاید در عضله قلب، دردي پديد مي آيد كه به «درد قلبي» يا «آنژين صدري» معروف است. اگر سرخرگ كرونر به‌طور كامل (به وسيله تنگي شديد يا لخته خون) بسته شود، سلول‌هاي قلبي مربوط به حوزه آن سرخرگ خواهند مرد كه به اين وضعيت «انفاركتوس قلبي» ميگويند. گاهي نيز در اثر اختلال شديد و گسترده در كاركرد عضله قلب، مرگ ناگهاني رخ مي دهد.
نشانه‌هاي مهم بيماري قلبي
1. درد قفسه سينه: اين درد كوبنده يا فشارنده در ناحيه پشت جناغ سينه احساس مي شود و ممكن است به گردن، دست‌ها، پشت يا شكم هم انتشار يابد. آنژين صدري اغلب هنگام كارهاي بدني يا فشارهاي روحي و رواني كه فعاليت قلب افزايش پيدا مي‌كند، بروز مي‌کند و معمولاٌ با استراحت يا مصرف نيتروگليسیرين زيرزباني تسكين مي‌کند. اگر درد با استراحت يا چندين دقيقه پس از مصرف قرص زیرزباني بهبود نيافت و به ويژه اگر همراه با تنگي نفس، تهوع و تعرق شديد بود، ممكن است نشانه انفاركتوس قلبي باشد. براساس گزارش مركز تحقيقات غدد و متابوليسم دانشگاه علوم پزشكي تهران به دليل اختلال در اعصاب محيطي، شدت نشانه‌هاي بيماري قلبي در افراد ديابتي ممكن است كمتر از ميزان مورد انتظار باشد (انفاركتوس بي‌سروصدا)؛ از اين رو شما كه به بيماري ديابت مبتلا هستيد بايد بيشتر متوجه چنين نشانه‌هايي باشيد و به موقع به پزشك مراجعه كنيد. البته به ياد داشته باشيد كه دردهاي قفسه سينه فقط نشانه بيماري قلبي نيستند و ممكن است مثلاٌ در اثر بيماريهاي گوارشي يا ريوي نيز پديد آيند.
2. تنگي نفس: احساس تنگي نفس مي تواند از نشانه‌هاي بيماري كرونري قلب باشد گرچه در بسياري از بيماريهاي تنفسي و... نيز اين حالت پديد مي‌آيد.
3. تپش قلب: در اين وضعيت، فرد به‌طور ناراحت‌كننده‌اي ضربان قلب خود را احساس مي‌كند. تپش قلب در حالت‌هاي اضطرابي و برخي بيماريهاي ديگر قلبي نيز ممكن است پديد آيد.
4. خير يا ادم: در مراحل پيشرفته‌تر بيماري قلبي (نارسايي قلب) كه كاركرد پمپ اشكال پيدا مي‌كند، مايع موجود در بافت‌هاي بدن (به ويژه بخش‌هاي پاييني بدن مثل قوزك پاها) به‌طور كامل تخليه نمي‌شود و در زير جلد انباشته مي‌شود. البته خير يا ادم در نتيجه بيماريهاي واريسي پاها، بيماري كبد، اختلالات كليوي و... نيز ممكن است پديد آيد.
حوادث عروقي مغز (سكته مغزي)
هنگامي كه رگ‌هاي تغذيه‌كننده مغز به شدت آسيب ببينند، خون به سلول‌هاي مغزي نميرسد و آنها دچار مرگ خواهند شد كه به اين حالت «انفاركتوس مغزي» ميگويند. سكته مغزي هم در اثر تنگي و بسته شدن رگ‌هاي مغز پديد مي آيد و هم به دنبال پاره شدن و خونريزي رگ‌هاي مغز.
مهمترين عامل خطر براي حوادث عروقي مغز افزايش فشار خون (پرفشاري خون) است. خطر سكته مغزي در مبتلايان به ديابت كه فشار خون بالا هم دارند، دو برابر افرادي است كه تنها به پرفشاري خون دچار هستند. اين مسأله اهميت كنترل فشار خون در بيماري ديابت را آشكارتر مي سازد.
نشانه‌هاي حوادث عروقي مغز بسته به اينكه كدام قسمت مغز اختلال خونرساني پيدا كند، بسيار گوناگون هستند. كرختي يا ضعف حركتي شديد (فلج) در يك نيمه بدن و نابينايي يا تاري ديد زودگذر يك چشم ازجمله نشانه‌هاي حوادث عروقي مغز هستند.
بيماري رگ‌هاي محيطي
منظور از بيماري رگ‌هاي محيطي، بيماري‌هايي است كه عروق بيرون از قلب و مغز را گرفتار مي كنند. اين بيماري‌ها معمولا در نتيجه تنگ شدن رگ‌هايي كه خون را به پاها و دست‌ها ميرسانند، پديد مي‌آيند. كاهش خونرساني به پاها سبب دو نوع عارضه مي‌شود:
1. قنقار يا ياگانگرن: مرگ بافتي در اثر نرسيدن خون به اندام‌ها كه در نهايت به قطع آن عضو مي انجامد.
2. لنگش متناوب: به علت تصلب شرايين خونرساني كننده پاها، پس از مدتي راه رفتن درد شديدي معمولاٌ در عضلات پشت ساق پا به وجود مي‌آيد.
به طور كلي احتمال اينكه مبتلايان به ديابت نياز به قطع قسمتي از پاهايشان پيدا كنند، 15 تا 40 برابر جمعيت جامعه است. بنابراين پايبندي به توصيه‌هاي مربوط به پيشگيري از بيماريهاي قلبي- عروقي و نيز رعايت اصول مراقبت از پاها، براي افراد ديابتي بسيار اهميت دارد.
اصول پيشگيري از بيماريهاي قلب و عروق در افراد ديابتي
1. چربي (به ويژه كلسترول) خون خود را كاهش دهيد.
كلسترول كه نوعي چربي است، در پيدايش و گسترش تصلب شرايين نقش مهمي دارد زيرا مي تواند در ديواره رگ‌ها رسوب كند و همراه با عوامل ديگر به تنگي و بسته شدن سرخرگ‌ها بينجامد.
كلسترول دو نوع مهم دارد: يكي كلسترول «بد» (LDL) كه موجب بسته شدن رگ‌ها و بيماري قلبي-عروقي مي شود و دوم كلسترول «خوب» (HDL) كه كلسترول اضافي بدن را از بافت‌ها خارج مي كند و خطر بيماري قلبي را مي‌كاهد. نوعي از كلسترول كه بايد غلظت كمي در خون داشته باشد، همان نوع «بد» يا LDL است.
شما مي توانيد با پرهيز از مصرف غذاهاي پرچربي و رعايت توصيه‌هاي پزشكتان، چربي خون خود را در سطح مناسب نگه داريد.
2. فشار خون خود را كنترل كنيد
فشار خون بالا افزون بر اينكه فشار بيشتري بر قلب وارد مي‌سازد و نياز آن به خون را افزايش مي‌دهد، روند تصلب شرايين را هم تسريع مي كند و سبب آسيب اندام‌هاي گوناگون بدن مي‌شود.
3. وزن خود را به حد مناسب برسانيد
چاقي عامل خطر مهمي براي افزايش فشار خون است. همچنين چاقي يا اضافه وزن موجب افزايش مقاومت سلول‌هاي بدن نسبت به انسولين مي‌شود. شما بايد زير نظر يك پزشك يا متخصص تغذيه وزن بدنتان را به ميزان متناسب باقد، جنس و سن خود برسانيد.
4. سيگار نكشيد
استعمال دخانيات سبب افزايش ضربان قلب و در نتيجه كار قلب مي‌شود و فشار خون را هم بالا مي‌برد. همچنين سيگار با اثر روي عوامل انعقادي و نيز غليظ كردن خون احتمال تشكيل لخته و بسته شدن سرخرگ‌ها را افزايش مي‌دهد. افزون براين، سيگار با اثر بر رگ‌هاي كوچك، خونرساني به بخش‌هاي انتهايي اندام‌ها (به ويژه پاها) را مختل مي‌كند و اين عارضه در افراد ديابتي كه گرفتاري اعصاب محيطي نيز دارند، بسيار مهم است و خطر قطع عضو را باز هم افزايش مي‌دهد. اين آثار جداي از سرطان‌زايي سيگار است كه موجب ناتواني و مرگ خواهد شد. امروزه سيگار مهمترين علت قابل پيشگيري سرطان به شمار مي‌آيد.
5. قند خون خود را كنترل كنيد
كنترل دقيق قند خون، هم به‌طور مستقيم و هم به‌طور غيرمستقيم، نقش مهمي در پيشگيري از بيماريهاي عروقي مي‌تواند داشته باشد.
6. فعاليت ورزشي منظم داشته باشيد
پژوهش‌هاي پزشكي نشان داده‌اند كه داشتن يك زندگي كم تحرك (از نظر بدني)، صرف نظر از عوامل خطر ديگر، احتمال ديابت، چاقي و بيماري كرونري قلب را افزايش مي‌دهد. پيادهروي، دوچرخه سواري، تنيس روي ميز، باغباني و دويدن آرام فعاليت‌هاي بدني هستند كه اثر مفيدي بر تندرستي شما خواهند داشت. توصيه مي شود كه روزانه 30 دقيقه به فعاليت بدني بپردازيد، مي توانيد اين ميزان فعاليت را در سه دوره 10 دقيقه‌اي (بافاصله) نيز انجام دهيد.
پایگاه جامع اطلاع‌رسانی پزشکان ایران