آداب ویژه
ماه مبارک رمضان در استان کرمان
چند روز مانده به آغاز ماه مبارك رمضان، در نواحى مختلف استان مقدمات استقبال از اين ماه مبارك به طرق مختلفى شروع مىشود. مايحتاج ماه مبارك رمضان تهيه، ساعت‌هاى طاقچهاى شماتهدار تعمير و آماده بهرهبردارى مىشود.
در روستاهای کرمان يكى، دو روز مانده به ماه مبارك، از یک روحانى دعوت مىشود كه به آبادى آنها برود. دعوت از روحانى و اعزام مبلغ يكى از مهم‌ترين مقدمات اين ماه مبارك است. مردم آبادى اگر شخصى را بشناسند از او دعوت مىكنند كه به آبادى آنها برود، در غير اين صورت از سازمان تبليغات اسلامى شهرستان خود، تقاضاى روحانى مىکنند.
در اين ماه تمامى مساجد و حسينيهها فعال هستند و معمولا بعدازظهرها در اين مساجد و حسينيهها مراسم سخنرانى برگزار مىشود.
اكثر مردم آخرين روز ماه شعبان را جشن مىگيرند، در اين روز ضمن اينكه مردم دورهم جمع مىشوند، به شادی و شادمانى مىپردازند و خود را براى ماه‌رمضان آماده مىكنند. بسيارى از مردم در اين روز به باغ‌ها و گردشگاه‌هاى اطراف شهر و آبادى مىروند و به تفريح و برپايى مراسم خاصى مىپردازند. در بردسير كرمان روز آخر شعبان را روز سنگ‌اندازان مىگويند.
در استان كرمان، همراه با بزرگترها، كوچکترها نيز روزه مىگيرند. آنها سحرها بلند مىشوند و با بزرگترها سحرى مىخورند و درست موقع
اذان ظهر نيز غذايى مىخورند و ديگر تا غروب و اذان مغرب لب به چيزى نمىزنند. به اين نوع روزه بچهها كله‌گنجشكى مىگويند.
اگر بچهاى روزه اولش باشد و تا غروب روزه‌دار باشد، موقع افطار، چيزى نمىخورد تا بزرگ خانواده به او سرروزهاى بدهد. سرروزهاى، هديهاى است كه پدر و مادر در قبال روزه اول به فرزندشان مىدهند. در رفسنجان اين سرروزهاى بيشتر يك درخت يا يك رديف درخت پسته است.
از آداب و رسوم ديگر ماه‌رمضان در استان كرمان، مىتوان از «رسم‌الله رمضونى» و «كليدزنى» ياد كرد. رسم‌الله رمضونى در بيشتر شهرها و آبادي‌هاى كرمان انجام مىشود.
براى اجراى رسم‌الله رمضونى، جوانان و بچههاى هر محله گردهمايى 5 تا 10نفره تشكيل مىدهند و از شب اول ماه‌رمضان، بعد از افطار، در خانه‌ها مىروند و اشعارى مىخوانند. هر گروه يك استاد و يك انباردار دارد. وظيفه استاد رهبرى گروه و خواندن اشعار است و انباردار جمعآورى هدايا را به عهده دارد. هدايا، يا پول است يا پسته يا خوراكى ديگر. در آخر شب، بچههاى گروه در گوشهاى جمع مىشوند و هدايا را بين خود تقسيم مىكنند و به منازل خود برمىگردند. در بم كرمان به اين مراسم على‌جان جانى مىگويند. آنها در خانه‌ها مىخوانند:
اول آمديم ز دولتخانه، بچهها جواب مىدهند:
هو على جان، جان على جان،
هو على جان ناره مىباره چون دانه
هو على جان، جان على جان
سلام كردم كه سلامت باشى
هو على جان جان، على جان
به زير علم سبز محمد باشى
هو على جان جان، على جان
پس از خواندن اشعار اگر صاحبخانه نياز آنها را بدهد دسته‌جمعى مىگويند:
تو كه دادى دانه نياز
پيش پيغمبر تو باشى سرفراز
اگر صاحبخانه به آنها چيزى ندهد. بچهها در مذمت او ابياتى را مىخوانند. اين رسم در شهرستان رفسنجان و آبادي‌هاى آن نيز متداول است.
در كشكوئيه رفسنجان به اين رسم، بلبل على مىگويند. البته در كشكوئيه اين مراسم در شب‌هاى هفتم، هفدهم و بيست‌وهفتم برگزار و در زرند اين مراسم در شب‌هاى احياء انجام مىشود.
رسم كليدزنى در شب بيست‌وهفتم ماه رمضان، در رفسنجان برگزار مىشود. در اين مراسم بيشتر بيوه زنان، زنان بدون فرزند و دختران دم‌بخت شركت مىكنند. هر زن حاجتمندى، كمويى (غربالى) برمىدارد و داخل آن يك آينه و يك سورمه‌دان و مقدارى نبات مىگذارند و به در خانههاى محله مىروند.
كليدزن‌ها رويشان را محكم مىپوشانند و كسى آنها را نمىشناسد. در هر خانهاى كه مىرسند با كليد چوبى كه همراه دارند به كمو يا در خانه مىكوبند.
زن صاحبخانه با شنيدن صداى تق‌تق، در را باز مىكند و بدون سوال مقدارى از نبات داخل كمو را در دهان مىگذارد و از سورمه به چشمش مىكشد. سپس مقدارى خوراكى يا پول در كمو مىريزد. هركس از اين خوراكي‌هاى كليدزن‌ها بخورد، حاجتش برآورده مىشود. اين رسم تا پاسى از شب ادامه دارد. اين رسم در بردسير كرمان نيز وجود دارد.
در زرند نيز رسم كليدزنى وجود دارد با اين تفاوت كه در ايام آخر‌سال انجام مىشود.
در ليالى مبارك قدر يكى، دو ساعت بعد از اذان مغرب مردم در مساجد جمع مىشوند و به مناجات پروردگار مىپردازند. در اين شب‌ها معمولا سوره يس را قرائت میکنند. همچنين دعاى جوشن‌كبير و صغير و در بعضى جاها دعاى ابوحمزه‌ثمالى را قرائت مىكنند.
علاوه‌بر نمازهاى مخصوص اين شب‌ها، به اقامه نمازهاى قضا نيز مىپردازند و در پايان نيز با سرگرفتن قرآن و استغفار به درگاه الهى و زيارت اباعبدالله عليهالسلام، مراسم را به اتمام رسانده و به منازل براى صرف سحرى برمىگردند.
علاوه‌بر اين، در شب‌هاى نوزدهم و بيستويكم اين ماه به عزادارى در سوگ مولاى متقيان علىبنابىطالب عليهالسلام مىپردازند.
در پايان ماه رمضان و فرارسيدن عيد فطر مردم به استقبال اين عيد سعيد مىروند.
در ايل بچاقچى، روز عيد فطر پس از اداى زکات فطر، كليه روزه‌داران در ساعت 8 صبح در مسجد و اگر مسجد نباشد در منزل كدخدا و ريش‌سفيد ايل، اجتماع كرده و نماز عيد را به امامت يكى از علما و فضلا اقامه مىكنند.
پس از پايان نماز از درگاه پروردگار يكتا، قبولى طاعات و عبادات را مسألت مىكنند و به يكديگر اين روز بزرگ را تبريك مىگويند. در مورد خوراكىهاى مردم كرمان در ماه رمضان بايد يادآور شويم كه غذاى مردم در اين ماه تفاوت زيادى با ساير ماه‌هاى‌سال ندارد. اما در برخى مناطق مثل بردسير قبل از رمضان غذاهايى را آماده مىكنند. در بردسير كرمان، چند روز قبل از ماه رمضان گوسفندى را كه چند ماه پروار كردهاند، مىكشند و گوشت آن را در ديگ مىپزند و در پوست همان گوسفند كه خوب تميز كرده و به شكل هميان درآوردهاند و در محلى كه به آن «سختو» مىگويند، مىريزند. «سختو» را در جاى خنكى مىگذارند و در ماه رمضان سحر و افطار از اين گوشت به‌عنوان قاتق استفاده مىكنند.
در بردسير همچنين همه روزه در ماه‌رمضان آشى که نامش روزه مىپزند. براى پختن اين آش، ابتدا مكانى را مثل مسجد يا حسينيه يا خانهاى درنظر مىگيرند. تعدادى ديگ و كاسه از خانه‌ها به امانت گرفته و چند نفر زن و مرد را براى پختن آش و تقسيم آن بين اهالى دعوت
مىكنند.
همه‌روزه موادغذايى مثل گندم، برنج، روغن، پول و گوشت از خانه‌ها جمع مىشود و براى افطار آش مىپزند و بين خانههاى آبادى تقسيم مىكنند.
در رفسنجان در شب بيستويكم ماه رمضان، افطار «قاتق عدس» مىخورند و عقيده دارند، قاتق عدس، اشك چشم را زياد مىكند و آنها بهتر مىتوانند براى امام على عليهالسلام عزادارى و گريه كنند.
آداب ویژه
ماه مبارک رمضان در استان قم
در ماه مبارك رمضان در اغلب مساجد و تكايا و بسيارى از خانه‌ها ختم قرآن برگزار مىشود. البته ختم قرآن تنها به ماه رمضان اختصاص ندارد و در تمام ماه‌هاى سال برپا مىشود، اما در ماه رمضان صفا و جلوهاى ديگر دارد؛ مردها، زن‌ها و بچهها هركدام جداگانه در مجالس ختم‌قرآن شركت مىكنند.
محل برگزارى ختم‌قرآن مردها، اغلب در مساجد است و محل برگزارى ختم‌قرآن زنان، در خانه‌ها است كه به صورت نوبتى در خانه شركت‌كنندگان برپا مىشود.
اگر ماه رمضان 30روز باشد، هر روز يك جزء از قرآن خوانده مىشود، اما اگر 29 روز باشد، 10 روز آخر ماه، هر روز چند آيه بيشتر خوانده مىشود.
افطارى‌دادن يكى از رسوم پسنديده است و آنهايى كه توانايى دارند يك يا چند روز از ماه رمضان را افطارى مىدهند و از روزه‌داران دعوت به عمل مىآورند. افطارى‌دادن ثواب بسيار دارد و بسيارى معتقدند، كسى كه افطارى مىدهد با ثواب روزه ميهمانانش شريك مىشود و خداوند اجر و مزد بسيار به او مىدهد.
آنان كه توانايى چندانى ندارند و نمىتوانند از روزه‌داران پذيرايى كنند، خرما يا شربت يا نوعى شيرينى مثل زولبيا به مسجد مىبرند و بين دو نماز مغرب و عشا از روزه‌داران پذيرايى مىكنند. شب‌هاى نوزدهم، بيستويكم و بيست‌وسوم ماه مبارك رمضان كه مصادف با شب‌هاى قدر و ضربت‌خوردن و شهادت مولاى متقيان على عليهالسلام است مردم تا سحر به عبادت، خواندن قرآن، دعا و سوگوارى مولاى متقيان مشغولند. بعضى در خانه و بسيارى در مسجد و قبور امامزادگان اعمال و مراسم احيا را به جا مىآورند.
حرم حضرت معصومه، مصلاى قدس، مسجد امام‌حسن عسگرى عليهالسلام و مسجد جمكران از مكانهاى مهمى هستند كه مردم براى احيا به آن‌جا مىروند. مراسم احيا معمولا از ساعت 10 شب با سخنرانى و مداحى آغاز مىشود، سپس دعاى جوشن‌كبير خوانده مىشود و بعد، چراغها را خاموش مىكنند و قرآنها را بر سر مىگذارند و پس از استغفار و طلب حاجت، مراسم به اتمام مىرسد و مردم براى خوردن سحرى به خانههاى خود مىروند. در مراسم احيا هنگام خواندن دعاى جوشن‌كبير، برخى زنان در حالى كه در دل‌شان دعا را زمزمه مىكنند، هنگام خواندن «الغوث...»، به نبات يا نقل يا قندى كه در دست دارند، مىدمند و بعد از مراسم، قند يا نبات را براى تبرك و شفا نگه مىدارند.
آداب ویژه
ماه مبارک رمضان در استان هرمزگان
در ماه مبارك‌رمضان مردم يكپارچه براى انجام تكاليف شرعى آماده مىشوند و درجهت به جا آوردن اين وظايف، هر گروه و جامعهاى آداب و تشريفات خاصى دارد.
در گذشته براى بيدار شدن هنگام سحر، افرادى به نام جارچى، در محلات مىگشتند و بر طبل مىكوبيدند و شيپور مىزدند و در بعضى از منازل را مىزدند و بدين ترتيب مردم را براى سحرى بيدار مىكردند. امروزه نيز در برخى نواحى اين رسم وجود دارد و جارچىها با كوبيدن بر طبل خود مردم را بيدار مىكنند.
در جزيره قشم مردم بر اين عقيدهاند كه دختران و پسران خردسال نيز بايد روزه بگيرند تا از همان اوان كودكى به روزهدارى عادت كنند و در جزيره قشم روزه كله‌گنجشكى مرسوم نيست و مردم به آن اعتقادى ندارند.در ماه مبارك رمضان برنامههاى خاصى در مساجد برگزار مىشود. معمولا در بعدازظهرها بعد از نماز ظهر و شب‌ها بعد از اقامه نماز تراويح در مساجد مجلس سخنرانى برپا مىشود و واعظين درباره سيره نبوى به ايراد سخنرانى مىپردازند. يكى از برنامههايى كه در مساجد برگزار مىشود چاوشخوانى است.
چاوشخوانى به صورت گروهى انجام مىگيرد. در ايام رمضان هرشب در مساجد اهل سنت نماز تراويح اقامه مىشود و سپس يك جزء قرآن قرائت مىشود.
قرآنخوانى شبانه به‌صورت دورخوانى با حلقه‌زدن به دور هم در مسجد هر محله و در منازل شهر و روستا توسط گروهى از جوانان و با حضور معلمان قرآن اجرا مىشود و هر شب يك تا سه جزء را ختم مىكنند. هر فردى كه در اين دورخوانى، سوره يس را قرائت کرد، بايد پس از ختم‌قرآن شيرينى تهيه و از جمع حاضر پذيرايى كند.
يكى از آداب پسنديده مردم اين استان در ايام رمضان ضيافت افطارى است. در ايام ماه مبارك، مردمى كه توانايى مالى دارند، ضيافتهاى افطارى برپا مىكنند و از عموم مردم دعوت مىشود. ميهمانان پس از تناول افطارى در نماز جماعت شركت كرده و براى ميزبان طلب غفران و رحمت مىکنند. با فرارسيدن نيمه‌ماه رمضان، مردم به پيشواز ليالى قدر مىروند. مردم اين استان به ويژه قشم، شب‌هاى 21، 22، 25، 27 و 29 رمضان را شب قدر مىدانند و در اين شب‌ها مردم به عبادت و احيا و طلب مغفرت مىپردازند. در شب نوزدهم و بيستويكم ماه مبارك مردم اين استان اعم از شيعه و سنى به سوگوارى و عزادارى مىپردازند و بر ابن‌ملجم لعن و نفرين مىفرستند.
يكى ديگر از آداب ويژه ماه‌مبارك در بخشهايى از اين استان، سنت اعتكاف در دهه آخر ماه است. براى اين منظور عدهاى از مردم در مسجد جامع‌شهر معتكف مىشوند و در آن‌جا به عبادت و راز و نياز با پروردگار خود مشغول مىشوند.
در شب‌هاى آخر ماه‌رمضان عمل خداحافظى با رمضان توسط مردان و زنان و در مساجد و منازل انجام مىشود. عمل خداحافظى در مساجد به‌صورت گروهى بعد از نمازهاى واجب و نافله از بلندگوى پخش مىشود. در مناجات سحرى نيز كه صورت انفرادى دارد و از بلندگوى مساجد پخش مىشود، عمل خداحافظى انجام مىگيرد.
در بعضى مناطق مثل بستك از شب هفدهم رمضان مراسم الوداعخوانى به صورت گروهى در منازل و مساجد برگزار مىشود. لازم به ذكر است كه معمولا افطارى در اين استان شامل خوردنىهايى نظير حلواى كسترد پودر (اروت)، فِرِنى، آبگوشت، پلو، عدس، زولبيا، حليم، ژله، رشته، سمبوسه، سوگو، شيربرنج و نانهاى محلى به نام نان خمير (نان كپك)، نان توشى، نان چوبه، نان ليهى، نان رخته، نان پكاره و نان تخم‌مرغى مىشود.
آداب و رسوم ماه رمضان
در استان گیلان
در ماه مبارک رمضان رسم پسندیده و شایسته‌ای در بخش‌های کوهستانی استان گیلان رواج دارد بدین‌شکل که بچههای نوجوان خانواده که برای نخستین‌بار روزه می‌گیرند از سوی پدربزرگ یا پدر خانواده مورد تشویق قرار می‌گیرند.
در مناطق کوهستانی که مردم بیشتر دامدار هستند و زندگی آنها وابسته به پرورش دام است، نوجوان بعد از خوردن سحری و خواندن نماز صبح اولین روزه زندگی خود را می‌گیرد.
پدربزرگ یا پدر خانواده در نزدیکی‌های اذان مغرب از مادر خانواده می‌پرسد که آیا روزه را کامل گرفته است یا نه؟ اگر جواب مثبت شد، پدربزرگ یا پدر خانواده نصف سهم گاو و گوساله را به‌نام نوجوان روزه‌دار می‌کند و قبل از افطار دست او را می‌گیرد و به طرف طویله می‌برد، گاوی که با او شریک شده را به نوجوان نشان می‌دهد، پاداش نوجوان روزه‌دار قبل از افطار به او داده میشود با شنیدن بانگ «سحرشده خواب نمانید» می‌توان تشخیص داد که این‌جا گیلان است. به وقت سحر هنوز هم این بانگ از گلدسته مساجد و بام برخی خانه‌ها، هنگام سحر و بیداری اعلام میشود تا کسی خواب نماند.
در برخی نقاط گیلان هم مردم در سالیان گذشته هنگام سحر گوش به بانگ خروس سفید می‌‌دادند و با نخستین آواز خروس از جا برمی‌‌خاستند و با آواز دوم خروس غذایشان را روی آتش می‌گذاشتند و با آواز سوم غذا می‌خوردند. در گذشته‌‌های دور آواز خروس سفید را در گیلان خوش‌یمن می‌‌دانستند و در مرغدانی‌های اغلب خانه‌‌های روستایی حداقل یک خروس سفید پیدا میشد.
از دیگر رسوم منسوخ شده گیلان در ماه رمضان تنظیم وقت سحر با ستاره میزان است. برخی از کوه‌نشینان گیلان چشم بر ستاره میزان یا ششه داشتند که مجموعه شش ستاره است که وقتی از شرق آسمان طلوع می‌کند زمان بیداری است و چون یک‌سوم آسمان را طی کند غذا بر آتش می‌‌نهند و وقتی در افق مغرب غروب کرد، دیگر باید دست از طعام خوردن بکشند که در هر دومورد تقسیم سه‌گانه زمان قابل‌توجه است.
از آن‌جا که در گذشته وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون و حتی ساعت وجود نداشت، مردم گیلان با استفاده از روش‌های مختلف ازجمله «ستاره‌شب» که به ستاره‌شام معروف است، صدای شلیک تیر، صدای زنگ، آواز خروس که در اصطلاح محلی به آن سوکله سوم (خروس‌‌خوان) می‌‌گویند از خواب بیدار می‌‌شدند. اما امروز با استفاده از وسایل ارتباط‌جمعی زمان سحر را تشخیص میدهند و در زمانی که از خواب برمی‌‌خیزند، صدای مناجات از مساجد به گوش می‌‌رسد.
«عشرخوانی»
در روزهای ماه رمضان گیلان مرسوم است
بعد از مناجات، دعای سحر می‌‌خوانند و اذان می‌‌گویند و اغلب برای نماز صبح به مساجد میروند. بعد از نماز صبح به خانه برمی‌گردند و تا ساعت 10صبح میخوابند. سپس مردها به دنبال کار روزانه میروند و زن‌های محله در خانه‌‌ای جمع می‌شوند و «عشرخوانی» (قرآن‌خوانی) میکنند. مردم بعد از انجام فرایض نماز ظهر و عصر را بدون وقفه می‌‌خوانند و به خانه برمی‌گردند و میخوابند. یکی، دو ساعت مانده به افطار بیدار می‌شوند و به مسجد میروند و بعد از نماز مغرب و عشا افطار میکنند.
در گذشته روزه‌داران با تاریک‌شدن هوا یا به قول محلی‌ها با گرگ‌ومیش شدن هوا یعنی زمانی که تشخیص گرگ از میش مشکل میشد یا اولین بانگ خروس (سوکله اول) افطار می‌‌کردند و در شهر رشت و توابع آن با صدای توپی که هر روز موقع افطار شلیک میشد، افطار می‌‌کردند.
امروز مردم گیلان نخست با نمک یا چای یا آب داغ روزه خود را باز میکنند و غذاهای مرسوم افطار آنها نان، پنیر و سبزی‌خوردن، لوبیا پخته، کباب، آش‌کشک، شامی، فرنی و حلوا است. برای افطار نیز در گیلان رسم‌هایی وجود دارد. افطاری‌دادن به‌عنوان نذری و دعوت از خویشاوندان عروس یا داماد به‌ویژه در دوران نامزدی تقریبا در تمام نقاط استان گیلان در ماه مبارک رمضان معمول است. در برخی مناطق و روستاهای استان گیلان برای خیرات به اصطلاح «احسان آش» می‌‌پزند و «افطار آشی» میدهند.
بعد از افطار بچههای کوچک و عده‌ای از زنان و مردان میخوابند، گروهی به حمام میروند ولی در حدود 50درصد مردم شهر اعم از مردان، نوجوانان و پیران به خیابان می‌‌آیند یا در چایخانه‌ها، مغازه دوستان و آشنایان می‌‌نشینند.
جنب‌وجوش و گردش مردم در شب‌های ماه رمضان گیلان بیش از روزهاست
شاید گیلان تنها منطقه ایران باشد که جنب‌وجوش و گردش مردم در شب‌های ماه رمضان بیش از روزهای آن است. آلبالو، ذغال اخته، آلو و انجیر خیس کرده به مقدار زیاد عرضه و خورده میشود، تقریبا کمتر کسی است که بعد از افطار به خیابان و بازار بیاید و انجیر و آلبالوی خیس‌کرده نخورد.
نیم‌ساعت بعد از افطار بچههای بزرگتر زولبیا، بامیه و رشته‌خشکار را در سینی می‌‌چینند و برای فروش در کوچه‌‌ها به‌راه می‌‌افتند و عده‌ای نیز پس از صرف افطاری به مسجد میروند و به سخنان واعظ یا امام جماعت گوش میدهند.
یکی از مراسم رمضان دعوت از آشنایان و فامیل هنگام افطاری است که در برخی مناطق اهالی از یکدیگر در مسجد برای افطار پذیرایی میکنند و در روز میلاد امام حسن(ع) در پانزدهم ماه رمضان کسانی که نذری دارند، آش و رشته خشکار بین مردم پخش میکنند.
همچنین آش نذری حضرت فاطمه زهرا(س)، کوکو، خرما، رشته‌خشکار، شیر، فرنی و آبگوشت نیز از غذاهای افطاری گیلانی‌هاست.
یکی از آداب ماه رمضان دعوت از یک روحانی از سوی هیأت‌امنای مساجد روستاها از شهرهای بزرگ است، اهالی از قبل برای روحانی، خانه‌‌ای در روستا یا شهر اجاره میکنند و اجاره‌خانه و غذای او را هیأت امنا تهیه می‌کند، بین دو نماز ظهر و عصر یک‌نفر از زنان و مردان از تمام نمازگزاران پولی به‌عنوان «مال‌امام» برای ساخت و تعمیرات مساجد و تأمین مخارج روحانی جمع میکنند.