آزاده صالحی | مراسم رونمایی از مجموعه «تاریخ جامع ایران» روزگذشته با حضور آیت‌الله هاشمی رفسنجانی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، کاظم موسوی بجنوردی رئیس مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، علی جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و جمعی از اهالی فرهنگ در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.
به گزارش «شهروند» در ابتدای این نشست، کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی با اشاره به این‌که مجموعه «تاریخ جامع ایران» یکی از گرانبهاترین مجموعه‌هایی است که فرهنگ و هویت ما را طی دوران مختلف منعکس کرده است، گفت: این اثری است که نگارش آن 14سال به طول انجامیده و در این سال‌ها نزدیک به 170 مولف برجسته و استادان فن در هر شاخه‌ای نسبت به نگارش این مجلدها اهتمام ورزیده‌اند.
سند هویت ملی
موسوی بجنوردی اضافه کرد: درواقع در مسیر شکل‌گیری این اثر سترگ، شخصیت‌های برجسته و فرهیخته‌ای ما را یاری داده‌اند تا بالاخره این اثر توانست به سرانجام رسیده و منتشر شود. تاریخ جامع ایران بی‌تردید تاریخ سیاسی - اجتماعی ایران است و تمام رفتارها و پندارهای ایرانیان در این مجموعه عظیم به تصویر کشیده و معرفی شده است. می‌توان گفت این مجموعه مشتمل بر زندگی ایرانیان در طول سه‌هزار سال بوده است. رئیس مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در ادامه تصریح کرد: این نخستین‌بار است که اثری با این درونمایه به رشته تحریر درآمده است. اثری که به جرأت می‌توان آن را هویت سند ملی ما قلمداد کرد. بدیهی است که هیچ کتابی بدون نقصان و اشکال نیست و از آنجایی‌که اثر تاریخ جامع ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست، قصد داریم در هر بار تجدید چاپ این مجموعه، درصدد مرتفع کردن نواقص آن شویم. با این حال همان‌طورکه اشاره کردم، این اثر به لحاظ مضامینی که در برگرفته است به مثابه سند بزرگ ایران به شمار می‌رود.
لازم بود این اثر نوشته شود
پس از سخنان بجنوردی، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، کاظم موسوی بجنوردی رئیس مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، علی جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، مهندس نعمت‌زاده وزیر صنایع، آیت‌الله بجنوردی، سیدرضا صالحی امیری رئیس کتابخانه ملی و احمد مسجدجامعی عضو شورای شهر به روی سن آمدند و با حضور آنها مجموعه «تاریخ جامع ایران» رونمایی شد. همچنین در این مراسم، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به امضای این اثر پرداخت.
در ادامه این مراسم رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام بعد از رونمایی از اثر «تاریخ جامع ایران» طی سخنانی گفت: تاریخ‌نویسان بسیاری تلاش داشتند و تاریخ‌های گوناگون نوشتند اما لازم بود که مجموعه‌ای از تاریخ جامع ایران نوشته شود که این اقدام لازم انجام شد و جایی بسی خرسندی دارد. روزگار همسان نیست و رفتارها متفاوت است و این تاریخ احتیاج به نقد دارد. کمی از تاریخ می‌دانم اما تخصص ندارم و فکر می‌کنم تحصیلات و زندگی من ابعاد دیگری دارد. اما امروز می‌خواهم به موضوع به هم رسیدن اسلام و ایران بپردازم و این همکاری منحصر به دو مرجع نبوده است یونانیان و ایرانیان و کمی عرب‌ها در این همکاری سهم داشتند. اسلام از ظرفیت ایران و ایرانیان خوب استفاده کرده است. بعد از پیدا شدن تاریخ اسلام و آغاز وحی در سرزمینی که تمدن نداشته است – جزیره‌العرب- با آغاز وحی سرنوشت و آینده بشریت تحت‌تأثیر وحی قرارگرفت. در زمان وحی ایران مرکز علمی مهمی به نام جندی‌شاپور داشت که شاید نشانه‌های آن را در کلام پیامبر(ص) می‌توان پیدا کرد.
او همچنین اضافه کرد: عزم به تعبیر پیامبر اسلام دارای دفینه بوده است که باید این دفینه‌ها از بین برده شود تا میدان‌داری کند و تعامل بین اسلام و ایران از جندی‌شاپور شروع شده و بعدها به بیت‌الحکمه بغداد رسید و بعد از طریق جنگجویان صلیبی به غرب رسیدند. شروع و ختم جندی‌شاپور در تاریخ مشخص نیست و بعد از میلاد حضرت مسیح این جهاد علمی ایرانیان آغاز شد و از نظر مکانی این آغاز در بهترین نقطه جغرافیایی ایران شکل گرفت و در دو، سه قرن بعد از اسلام ادامه داشت.
رد پای تعامل در تمام دوران مشهود است
هاشمی رفسنجانی با اشاره به این‌که رد پای تعامل را همواره در طول دوران مختلف در تاریخ می‌توان دید، افزود: دو حدیث از حضرت رسول وجود دارد که به اهمیت علم می‌پردازد نخست این‌که اگر علم در چین باشد، بروید و آن را پیدا کنید و دوم این‌که فرمود اگر علم در ثریا هم باشد ایرانیان آن علم را به دست می‌آورند. گروهی از اعراب در اسکندریه آموزش دیدند. حتی طبیب پیامبر آموزش دیده و ایرانی بود به همین دلیل پیامبر جندی‌شاپور را می‌شناخت. لشکر اسلام در ادامه فتح ایران به جندی‌شاپور رسیدند و مدت‌ها پشت درهای جندی‌شاپور ماندند و این‌که امان‌نامه‌ای از طرف لشکر اسلام رسید و درها باز شد. وقتی لشکر اسلام وارد جندی‌شاپور شد، پرسیدند: چرا درها را بعد از مدت‌ها باز کردید که آنان پاسخ دادند: شما امان‌نامه‌ای دادید، فرمانده متحیر شد و گفت: کدام اماننامه! که غلامی به نام مکنف گفت: من اماننامه فرستادم و فرمانده نمی‌دانست چه کار کند، چون حدیثی از پیامبر بود که مسلمانان امت واحده هستند، به همین دلیل به خلیفه‌دوم نامه نوشتند و خلیفه جواب داد، اماننامه را بپذیرید و این تعامل باعث شد که دانشمندان اسلام را بپذیرند و گفتند این چه دینی است که به حرف غلام گوش می‌دهند و تعامل می‌کنند.
اسلام حقیقتا با عقل کار می‌کند
هاشمی رفسنجانی با اشاره به روایت‌هایی از تاریخ معاصر نیز ادامه داد: به خوبی به یاد دارم که امام به یکی از شخصیت‌های مهم کشور که پاره‌تن او بود، گفت: درست نیست فقط حدیث بخوانیم و بگوییم دین روایت است باید اطاعت کنیم. اسلام حقیقتا با عقل کار می‌کند و در جزیره‌العرب که هیچ‌کس دنبال سواد نبود اولین وحی به پیامبر می‌گوید، بخوان. دانش نیز با عقل همراه است و اگر عقل انسان آزاد شود انسان می‌تواند به جاهای ناشناخته سفر کند. بیت‌الحکمه بعد از آغاز تا 200سال به ترجمه پرداخت چون در آغاز دانشی نبود و بعد از 200سال دانشمندانمان به تحقیق پرداختند و محققان بنامی در جهان اسلام ظهور کردند که بعدها دانش این محققان به غرب رسید تا غرب به تمدن و پیشرفت دست یابد و ما به راه دیگر رفتیم و دچار انحطاط شدیم. درحال حاضر ما میلیون‌ها فارغ‌التحصیل داریم و از آنها هزاران دانشمند در ایران و سراسر دنیا به فعالیت می‌پردازند که باعث افتخار است. یکی از افسران دوران جنگ برای من تشریح کرد که ما در نقطه حساس جغرافیایی هستیم و ایران از نظر موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی قلب جهان است. دست از شعارهای کم‌محتوا بردارید؛ شعارهایی که جلوی پیشرفت را می‌گیرد، هر جا لازم بود باید با جهان تعامل داشته باشید.
ایران ما نباید از هیچ حرف و مذاکره‌ای بترسد
او اضافه کرد: تعاملی که امام می‌خواست ایجاد کند در آن انحرافی پیدا شد که باید این انحراف را به نحوی حل کنیم. ایران ما از هیچ حرف و مذاکره‌ای نباید بترسد. پیامبر(ص) گفت، اگر یکی از مشرکین آمد و می‌خواست حرف شما را بشنود اجازه دهید منطق شما را بشنود. عده‌ای حرف‌های عجیب و غریب می‌زنند که ما می‌‌خواهیم خودمان به دانش دست پیدا کنیم و این درحالی است که تحریم‌ها پدر مردم را در آورده؛ اکثر مردمی که مزدبگیر هستند تحریم‌ها استخوان‌های آنها را خرد کرده است. اکنون کشور ما با تحریم‌های بسیار بزرگی مواجه است و دلیل شرعی نداریم که با هیچ‌کس نتوانیم حرف بزنیم. خود پیامبر (ص) که طبیب همه تاریخ بود طبیب ایرانی داشته است. البته این حرف‌های همه ملت ایران نیست حرف‌های عده‌ای محدود هستند که تریبون و قدرت دارند و این حرف‌ها مشکل‌ساز هستند.
افراطی‌گری و خشکی
هیچ‌گاه جواب نمی‌دهد
هاشمی رفسنجانی خاطرنشان کرد: ما باید به نقطه مشترک با دنیا برسیم و به عقل‌جمعی دنیا برسیم، ولی این محدود کار را به جایی رسانده‌اند که دانشگاه‌های بزرگ دانشجویان ایرانی نمی‌پذیرند که کشورمان به دانش آنان نیاز دارد. ما باید راهی برای تعامل با دنیا باز کنیم عقل و شرع اجازه می‌دهد، افراط‌گری و خشکی هیچ‌وقت جواب نمی‌دهد. اسلام مجموعه‌ای از دین و عرفان و مسائل بسیار اساسی است که تا قیامت می‌تواند این آموزه‌ها ادامه پیدا کند.
دایره‌المعارف‌نویسی امری دشوار و زمانبر است
در ادامه این مراسم، علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در سخنانی درباره تاریخ جامع ایران گفت: مشخص است که دشوارترین نوع پدیدآوری، تاریخ‌نگاری و دایره‌المعارف نگاری است که همواره کاری سخت و زمانبر تلقی می‌شود. درواقع این‌که می‌گویند دایره‌المعارف نویسی امری دشوار است به سه دلیل است، در درجه اول این‌که زمانبر است، حتی گاه پیش آمده که یک پژوهشگر چند دهه از عمر خود را صرف نگارش یک مقاله و اثر کرده و چه بسا پژوهشگرانی که هنگام تحقیق و پژوهش، از دنیا رفته‌اند و مرگ مجالی برای دیدن حاصل کارشان باقی نگذاشته است که شخصیت‌هایی چون ایرج افشار، شرف‌الدین خراسانی، عنایت‌الله رضا، نوشین دخت نفیسی و... برخی از این شخصیت‌ها به شمار می‌روند.
تاریخ‌نگاری دانش جامع می‌طلبد
او اضافه کرد: دومین مسأله مهم در نگارش دایره‌المعارف نویسی، برخورداری از مولفه دانش جامع است. تاریخ‌نگاری دانشی جامع می‌طلبد و طبیعی است که هر مولفی نمی‌تواند بدون داشتن این دانش دست به نگارش چنین اثری بزند. از اینها گذشته، یکی دیگر از عواملی‌که در تاریخ‌نگاری نقش زیادی دارد، عشق بی‌حد و حصر پژوهشگران و محققان به فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم بوده است. درواقع اگر این علاقه زیاد در پژوهشگران اثر «تاریخ جامع ایران» وجود نداشت شاید هیچ‌گاه این اثر شکل نمی‌گرفت.
اثری برای آشنایی با تاریخ
و هویت ایران‌زمین
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی همچنین با اشاره به دیگر ابعاد اثر تاریخ جامع ایران گفت: از محتوای این کتاب این‌طور برمی‌آید که نویسندگان متعددی به مدد تسلط بر منابع، به استخراج و تحقیق و استنتاج منابع پرداخته‌اند و دقت بالای آنها باعث شده است تا چنین مجموعه عظیمی در طول سال‌ها فراهم شود. تاریخ، مجموعه فرهنگ و سیاست یک جامعه است، تردیدی نیست که هدف از نگارش «تاریخ جامع ایران» آشنایی عمیق ایرانیان و غیرایرانیان با تاریخ، هویت و فرهنگ این مرز و بوم است.
جنتی با اشاره به این‌که ملتی که از تاریخ خود بی‌خبر باشد نمی‌تواند از کوران حوادث عبور کند، گفت: طبیعی است که چنین ملتی، طعم شکست را زودتر از پیروزی تجربه خواهد کرد. کسانی‌که تجربه‌های گذشتگان را به فراموشی می‌سپارند، خود نیز فراموش می‌شوند، چرا که تاریخ یک ملت، حافظه آن ملت قلمداد می‌شود. چندان که حضرت علی (ع) بارها در نهج‌البلاغه ما را به واکاوی در کار گذشتگان و عبرت گرفتن از آنها سفارش کرده است. ضمن این‌که اقبال لاهوری در جایی اشاره کرده که همه موجودیت انسان برپایه سرگذشت گذشتگان استوار شده است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: ناگفته نماند که مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در شکل‌گیری مجموعه 20 جلدی «تاریخ جامع ایران» نقش بسزایی داشته است. ضمن این‌که این مرکز طی 30سال فعالیت مستمر توانسته کارنامه‌ای قابل اعتنا و درخشان از خود به جای بگذارد. «تاریخ جامع ایران» را بی‌شک می‌توان یکی از اسناد هویت‌ساز ایرانی دانست و الحق هم که واژه جامع چقدر برای این اثر برازنده است. روی این اصل است که معتقدم، انتشار این اثر جامع می‌تواند در ارتقای سطح پژوهش‌های ما موثر باشد و همچنین، وجوه علمی و فرهنگی گذشتگان را که تا امروز برای ما ناشناخته مانده است به خوبی تبیین کند.
نقش مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی
در مرتفع کردن خلأها
فتح‌الله مجتبایی، عضو شورایعالی بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی نیز ازجمله سخنرانان این مراسم بود که طی سخنانی گفت: در حیطه تاریخ و فرهنگ ایران، همواره خلأهای زیادی وجود داشته است اما بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در این سال‌ها تلاش کرده تا در مرتفع کردن این خلأها تاثیرگذار باشد، ضمن این‌که بعد از اتمام و انتشار اثر عظیم «تاریخ جامع ایران»، این مرکز قصد دارد از رهگذر مرتفع کردن خلأهای دیگر به نگارش دایره‌المعارف جغرافیایی، دایره‌المعارف شهر تهران نیز بپردازد. البته امیدوارم در آینده مجالی فراهم شود تا شهرهای بزرگ دیگر مانند اصفهان، تبریز و... نیز به نگارش دایره‌المعارف بپردازند. پیش از نگارش کتاب «تاریخ جامع ایران»، تنها اثری که وجود داشت «تاریخ کمبریج» بود ولی این اثر با نگاه غربی‌ها نوشته شده بود، لذا ضرورت داشت تا ما نگاه خودمان را منعکس کنیم. زیرا غربی‌ها دریافت‌های خودشان را از ما منعکس کرده‌اند. به هرحال امیدوارم این مجموعه خوانده و مورد نقادی واقع شود. همچنین امیدوارم که در آینده نزدیک این اثر به انگلیسی نیز ترجمه شود تا ابعاد گسترده و جهانی یابد.
صادق سجادی، سر ویراستار این اثر با اشاره به این‌که ایرج افشار از نخستین محققان در زمینه تاریخ ایران باستان بوده است، درباره شکل‌گیری و نگارش این اثر توضیح داد: متاسفانه به‌رغم این‌که در دانشگاه‌هایمان، ده‌ها گروه تاریخ اسلام وجود دارد اما در کشورمان در زمینه بسیاری از مناطق و کشورهایی که اسلام در آنها نقش داشته متخصص نداریم.
سیدجواد طباطبایی دیگر سرویراستار این اثر نیز در بخش پایانی این مراسم گفت: ایران در زمره معدود کشورهایی است که دارای تاریخ کهن و ملی است. چندان‌که به گفته هگل، تاریخ جهانی از زمان پادشاهی کوروش شروع می‌شود، زیرا کوروش اولین دولت را با تعریفی که امروز هم وجود دارد، تشکیل داد. براساس این گفته‌ها می‌توان به این نکته اشاره کرد که مفهوم ملت در ایران از دیرباز تا امروز وجود داشته. حتی در دوره‌هایی، ملت‌ها توانسته‌اند دولت‌های خود را ایجاد کنند. کما این‌که چنین تعبیری را می‌توان به خوبی در دو اثر شاهنامه و تاریخ بیهقی مشاهده کرد. این سر ویراستار و پژوهشگر همچنین تصریح کرد: به نظر می‌رسد مهم‌ترین مولفه «تاریخ جامع ایران» این است که نشان می‌دهد برخی از کشورها در زمانی کوتاه ایجاد شده و به آن شکل پیشینه تاریخی ندارند و درعین حال به مصادره فرهنگی - تاریخی ایران پرداخته‌اند. به‌عنوان مثال جمهوری‌آذربایجان یکی از این کشورهاست که پس از فروپاشی جماهیر شوروی تنها 20سال از تأسیس آن می‌گذرد در رویکردهای تبلیغاتی خود جمهوری‌آذربایجان را به‌عنوان شهر آتشکده‌های قدیمی معرفی می‌کند، این درحالی‌که است که حتی نام این کشور نیز متعلق به آنها نیست. با این حال، امید دارم اثر سترگ «تاریخ جامع ایران» با نقدها و اصلاحاتی که در چاپ‌های بعدی آن صورت می‌گیرد به افق تاریخ ما نزدیک شود.