طرح نو| خون بافت زنده‌ای است که میانگین حجم آن در هر فرد بالغ بر 4.5 الی 5.5 لیتراست و از دو قسمت سلولی و پلاسمایی تشکیل شده است. با تمام پیشرفت‌های علمی بشر در درمان بیماران، هنوز هیچ ماده‌ای جایگزین خون نشده است. در کشور ما نیز ادامه زندگی حدود 2 هزار بیمار تالاسمی و هزاران بیمار دردمند دیگر به ایثار انسان‌های آگاه و دلسوزی که اهداکننده مستمر خون سالم هستند، وابسته است. اهدای خون عملی است انساندوستانه و خیرخواهانه که با توجه به نیاز مستمر بیماران خونی، ترویج هر چه بیشتر این فرهنگ در جامعه ما ضروری است. گزارش پیش‌رو نگاهی است اجمالی به «ترین»های اهدای خون؛ از جوان‌ترین و پیرترين اهداکننده‌ها تا پرمصرف‌ترین و کمیاب‌ترین گروه‌های خونی.
کمیاب‌ترین و پرمصرف‌ترین
حدود 33درصد افراد هر جامعه دارای گروه خونی O مثبت هستند. در استان تهران حدود 25درصد دارای گروه خونی A مثبت، 22 تا 32درصد دارای گروه خونی B مثبت، 7 تا 8درصد دارای گروه خونی AB مثبت، زیر یک‌درصد دارای گروه خونی AB منفی، 2تا 3درصد دارای گروه خونی
B منفی، 3تا 4درصد دارای گروه خونی A منفی و 5 تا 6درصد دارای گروه خونی O منفی هستند. بنابراین از نظر فراوانی گروه‌های خونی AB منفی کمترین فراوانی را دارد و گروه خونی O مثبت نیز پرمصرف‌ترین گروه خونی است. به علاوه براساس تعاریف، مفهومی به‌عنوان کمیاب‌ترین یا نادرترین گروه خونی هم شناخته شده است. به این ترتیب که اگر گروه خونی یک فرد در بین ۱۰هزار نفر متفاوت باشد و نفر دوم هم در آن ۱۰هزار نفر همان گروه یا شبیه آن گروه خونی را داشته باشد این گروه خونی به‌عنوان گروه خونی نادر معرفی می‌شود. درحال حاضر کمیاب‌ترین گروه خونی شناخته شده گروه خونی آر- زی آر- زی (RZ RZ) است. همچنین تغییرات ژنتیکی ناشی از ازدواج‌های فامیلی یا تغییرات محیطی که به دنبال یک شرایط جغرافیایی ویژه حاصل می‌شوند، موجب پیدایش گروه خونی نادر در یک منطقه می‌شوند. دلیل به‌وجود آمدن گروه خونی «بمبئی» نیز همین شرایط و تغییرات ژنتیکی است. این گروه خونی همان O منفی است که فاقد آنتی‌ژن H است. دلیل این نامگذاری هم آن است که اولین شخصی که با این گروه خونی مشاهده شد، ساکن بمبئی بوده است.
پدر اهدای خون ایران را بشناسید
دکتر سید محمد حسن شیخ‌الاسلامی پس از اتمام دوره پزشکی در دانشگاه جندی‌شاپور اهواز، دوره فیزیک پزشکی خود را در maxplank آلمان گذرانده است. شیخ‌الاسلامی دوره تخصص خود را در رشته پاتولوژی کلینکال سرجیکال دانشگاه علوم پزشکی شیراز گذراند و برای اخذ درجه فوق تخصص در رشته blood Transfusion و Immunohematogogy به دانشگاه لندن اعزام و موفق به اخذ عضویت نظام پزشکی بریتانیا شد. شیخ‌الاسلامی پس از بازگشت به ایران در دانشگاه علوم پزشکی شیراز به‌عنوان استادیار بخش پاتولوژی مشغول فعالیت شد. دانشگاه علوم پزشکی شیراز در سالهای ۱۳۵۶ و ۱۳۵۸ از وی به‌عنوان استاد نمونه تقدیر به عمل آورد. دکتر شیخ‌الاسلامی در‌سال ۱۳۸۲ با بیش از ۱۹۲ بار اهدای خون و در هر مرتبه
(500 سی سی معادل ۹۲ لیتر خون) به رکورد جهانی دست یافت. شیخ‌الاسلامی که به واسطه فعالیت‌های ارزشمند علمی- تخصصی خود پیش از این نیز با عنوان پزشک نمونه کشوری شهرت داشت با کسب رکورد بی‌نظیر جهانی در اهدای خون لقب «سلطان اهداي خون» گرفت و تندیس عشق و ایثار و همچنین نشان عالی سازمان انتقال خون را احراز كرد. کتاب رکوردهای گینس در سال ۲۰۰۳ نام ایشان را در ردیف رکوردهای جهان به ثبت رساند. در سال۱۳۸۷ به‌عنوان پزشک برگزیده کشور در همایش 30سال سلامت موفق به دریافت نشان افتخار از رئیس‌جمهوری وقت شد. شیخ‌الاسلامی با بیش از ۱۹۰بار اهداي خون همچنان در صدر رکوردهای جهانی اهدای خون است. (معادل خون ۶ انسان) این متخصص 78 ساله شیرازی و پدر اهدای خون ایران 3رکورد جهانی در انتقال خون دارد که مهم‌ترین آن رکورد بالاترین آمار اهدای خون است؛ خود او دراین‌باره توضیح می‌دهد: «اگر بنا باشد هر بار که 500 سی‌سی خون اهدا می‌کنم، دست کم جان 3نفر نیازمند به خون و فرآورده‌های خونی را از مرگ نجات بدهد می‌توانم بگویم تاکنون 570 نفر را از مرگ حتمی نجات داده‌ام.» رکورد دوم او پشت سر گذاشتن مرز سنی معمول برای اهدای خون است. این سن در تمام دنیا بین 16 تا 65سال را دربر می‌گیرد. از 65 سالگی به این خاطر که انسان وارد کهنسالی شده و خسته و رنجور می‌شود، بهتر است اهدای خون صورت نگیرد. اما او در این سن، هنوز هم هر سه ماه یک بار خون اهدا می‌کند،کاری که البته غیرمعمول و نادر در دنیا است. شیخ‌الاسلامی یک رکورد عجیب دیگر هم دارد. او 16 ماه تمام، بدون وقفه ماهی یک بار خون داده است درحالی‌که طبق قوانین بین‌المللی از 16 تا 65 سالگی، مردان هر 3 ماه یک بار و بانوان هر 4 ماه یک بار می‌توانند خون اهدا کنند.
بیشترین فرآورده‌ها و مصرف‌کنندگان فرآورده‌های خونی
پرمصرف‌ترین فرآورده خونی «گلبول قرمز متراکم» است. در کل حدود 60 فرآورده دارویی از خون اهدا شده قابل استحصال است که کرایو، پکسل یا گلبول قرمز فشرده شده، پلاسما و پلاکت از این جمله‌اند. از این میان گلبول قرمز متراکم (RBC) پرمصرف‌ترین فرآورده خونی است. مهم‌ترین داروی مشتق از پلاسما، فاکتور 8 است که برای بیماران خونی حیاتی است. داروهای مشتق از پلاسما برای درمان طیفی از بیماری‌های نادر و بالقوه کشنده نقش حیاتی را ایفا می‌کنند. فاکتور 8، فاکتور 9، آلبومین و IVIG ازجمله مهم‌ترین داروهای مشتق از پلاسما هستند. مصرف‌كنندگان اصلی خون و فرآورده‌های آن در ایران بیماران تالاسمی، بیماران مبتلا به انواع هموفیلی، دیالیزی، بیماران نیازمند به جراحی‌های بزرگ ( قلب، كلیه، مغز استخوان، و زنان، مبتلایان به بیماری‌های خونریزی دهنده، نوزادان مبتلا به زردی ناشی از ناسازگاری خون مادر و جنین، پیوند اعضا، سوختگی‌های شدید، كم خونی‌های مزمن و انواع سرطان، به‌خصوص در مرحله شیمی‌درمانی است. در این میان مبتلایان تالاسمی به علت نیاز به تزریق مداوم خون ازجمله مخاطبان اصلی خون محسوب می‌شوند.
جوان‌ترین اهداکننده خون
زهره حمزه‌پور، جوان‌ترین اهداکننده خون است که از 18 سالگی به‌طور مرتب خون اهدا کرده است. او که متولد 1370و دانشجوی رشته الکترونیک است قصه اهدای خون خود را کمی متفاوت‌تر از سایرین می‌داند و می‌گوید برای اهدای خون روزشماری می‌کرده است.خود او این حکایت را زیباتر روایت می‌کند: «مرداد سال 88 بود که به سن قانونی برای اهدای خون رسیدم. جالب این‌که روز اهدای خون من با نهم مرداد روز جهانی انتقال خون مقارن شد». معتقد بودم اهدای خون یک امر خداپسندانه و انساندوستانه است. به همین خاطر هم روزی که برای اهدای خون می‌رفتم، حدود20نفر از دوستان و همکارانم را همراه خودم بردم و همگی به اتفاق، خون اهدا کردیم. البته برخی شرایط اهدا را نداشتند، اما به هر روی همراهی‌شان با ما تا انتقال خون، هم مفرح بود، هم کلی خاطره شد.»این قهرمان جوان، هنوز هم هر بار که برای اهدای خون، می‌رود سعی می‌کند یک یا دو نفر از دوستانش را همراه خود ببرد و با اهدای خون آشنا کند. حالا دیگر زهره در میان دوستانش به یک سفیر اهدای خون تبدیل شده است.
بانوی رکورددار اهدای خون در ایران
بیش از 150 مرتبه اهدای خون، رکوردی است که خانم بهیار بازنشسته تأمین اجتماعی به ثبت رسانده است. ام‌کلثوم سهرابی بانوی 50 ساله زنجانی، از 16 سالگی که بهیار شده، اهدای خون را هم آغاز کرده و با وجود گذشت 33سال از اولین باری که خون داده است، همچنان سرحال است و اهدای خون را امری واجب و خداپسندانه تلقی می‌کند.این قهرمان اهدای خون، که دیگر مدت‌هاست نامش در ردیف صدتایی‌های اهدای خون قرار گرفته، درباره علت روی آوردنش به اهدای خون توضیح می‌دهد: اوایل انقلاب، از کادر درمان بودم. آن زمان بیماران بسیاری را به بیمارستان می‌آوردند که تیرخورده بودند و احتیاج به خون داشتند.او اضافه می‌کند: اولین بار برای نجات یک مجروح خون دادم و همین ماجرا جرقه‌ای شد برای این‌که با خدا معامله کنم.
با سابقه‌ترین کارمند سازمان انتقال خون
پروفسور فریدون علاء، بنیان‌گذار سازمان انتقال خون ایران است. پیش از‌سال ۱۳۲۴ دریافت و انتقال خون به‌طور پراکنده در بیمارستان‌های مختلف کشور انجام می‌شده است، ولی در این مورد شواهد قابل اعتمادی وجود ندارد. پس از آن در‌سال ۱۳۳۱ به‌طور همزمان «بانک خون ارتش» توسط دکتر محمدعلی شمس و مرکز انتقال خون شیر و خورشید سرخ سابق توسط دکتر احمد آژیر، تأسیس و شروع به کار كرد. در زمینه تهیه فرآورده‌های خون، مرکز خون ارتش از ۱۳۴۰ به بعد اقدام به تهیه فرآورده‌های سلولی (گلبول قرمز متراکم و پلاکت متراکم) و پلاسمایی (رسوب کرایو و پلاسمای منجمد تازه) در حد محدود کرد و در همین سال‌ها بود که با همکاری انستیتو پاستور ایران اقدام برای پالایش پلاسما و تهیه فرآورده‌های آن صورت گرفت. با تأسیس سازمان انتقال خون ایران در‌سال ۱۳۵۳ کوشش‌های چند ساله به ثمر رسید و انتقال خون در ایران قانونمند شد. در واقع قبل از‌سال ۱۳۵۳ مراکز متعددی در ایران با امکانات محدود در بیمارستان‌ها، ارتش و شیر و خورشید سرخ جهت تأمین خون بیماران نیازمند فعالیت می‌کردند ولی با تأسیس سازمان انتقال خون در ایران به همت دکتر فریدون علاء در‌سال ۱۳۵۴ این سیستم وارد مرحله جدیدی شد. می‌توان گفت وی با سابقه‌ترین کارمند سازمان انتقال خون است.
اولین بانک و نخستین مرکز انتقال خون ایران
اولین انتقال خون انسان به انسان در‌سال 1818 توسط جیمز بلاندل انجام شد و در جریان آن به مرد 35 سالهای که سرطان معده داشت و مشرف به موت بود مقدارکمی خون تزریق شد. وی پس از بهبودی نسبی پس از چند روز در گذشت. در ایران شايد بحث انتقال خون به سال‌هاي قبل از 1320 برگردد كه به‌صورت پراكنده در برخي بيمارستان‌ها از جمله: ارتش، شركت نفت، سينا و... انجام مي‌گرفت و عمدتا اهداكنندگان آنها نيز افراد حرفه‌اي بودند كه در قبال دريافت وجه نقد اقدام به اهداي خون مي‌كردند. اولين بانك خون به‌صورت رسمي در بيمارستان هزار تختخوابی سابق تحت نظارت جمعيت شير وخورشيد سرخ مشغول به‌كار شد و بعد از مدتي به اولين مركز انتقال خون تبديل شد. با افزايش بيماران و تنوع بيماري‌ها، نياز به مشتقات خون نيز ضرورت پيدا کرد همين امر باعث شد كه با همكاري دانشگاه تهران و انستيتو پاستور، مركزي براي تهيه مشتقات خون از قبيل آلبومين تاسيس شود. اولين كار پلاسما فرز نيز به همين زمان برمي‌گردد. به‌تدريج تهيه فرآورده‌هاي خوني در انتقال خون بيمارستان‌ها صورت گرفت.اولين مركز مستقل انتقال خون جمعيت شير و خورشيد سرخ ايران در تهران خيابان ناصرخسرو جنب مدرسه دارالفنون در تاريخ پانزدهم بهمن 1341 آغاز به‌كار کرد و اين روز را (روز جمع‌آوري خون) نامگذاری کردند. در‌سال 1350 با افزايش جمعيت و نياز به خون و فرآورده‌هاي خوني، ايده تشكيل سازمان انتقال خون مطرح شد و در تاريخ يكم دي ماه 1351 نام سازمان انتقال خون به ثبت رسيد و در مورخ نهم مرداد 1353 سازمان انتقال خون ايران به‌صورت رسمي فعاليت خود را آغاز کرد. بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در‌سال 1358 با تصويب هيات وزيران دولت موقت، سازمان انتقال خون به وزارت بهداري و بهزيستي واگذارشد. در‌سال 1363 در پي تدوين اساسنامه جامع سازمان انتقال خون ايران و تصويب آن توسط مجلس شوراي اسلامي، اين سازمان به‌عنوان تنها متولي تامين خون و فرآورده‌هاي خوني كشور در زمينه جمع‌آوري خون معرفي شد.
پرمراجعه‌ترین پایگاه انتقال خون
بر اساس آمارهای موجود بیمارستان‌های تهران ازجمله امام خمینی (ره)، میلاد، شریعتی و قلب شهید رجایی پرمصرف‌ترین مراکز درمانی کشورند. استان تهران (از لحاظ پخش فرآورده‌ها به مراکز درمانی) روزانه حدود 3 هزار واحد خون و فرآورده‌های خونی مثل پلاسما، پلاکت، کرایو را در میان 160 بیمارستان و مرکز درمانی توزیع می‌کند و پرمصرف‌ترین استان کشور است. اداره کل انتقال خون استان تهران در عمارتی که روزگاری قوام در آن سکونت داشت، در خیابان وصال شیرازی قرار دارد، ساختمانی که با یکصد‌سال قدمت، همچنان در کنار چنارهایش استوار است.اداره کل انتقال خون تهران که روزگاری با ظرفیت پذیرش و خدمت‌رسانی روزانه 200 الی 300 اهداکننده کار خود را آغاز کرد، امروز با توجه به 10 برابری شدن شمار اهداکنندگان، افزایش جمعیت تهران و گستردگی بیمارستان‌ها، روزانه پاسخگوی حدود 1500 تا 1600 نفر از مراجعه کنندگان است.
استان‌های رکورددار اهدای خون
استان تهران با بیش از 2 هزار اهداکننده در روز، دارای بیشترین تعداد اهداکننده است.خون سالم و پاک که توسط اهداکنندگان مستمر اهدا می‌شود، از درجه اطمینان بالایی برخوردار است. درحال حاضر آمار اهداکنندگان خون مستمر در استان سمنان 50 در هر هزار نفر بوده و دارای بیشترین تعداد اهداکننده مستمر خون است. ایرانی‌ها در کل سالانه 2میلیون واحد خون اهدا می‌کنند که به گفته رئیس سازمان انتقال خون، نسبت آنها به کل جمعیت، 27 به هزار است و این رقم در خاورمیانه و شرقی مدیترانه نمونه است.