| مهدی کلاهی | دکترای جامعه‌شناسی محیط زیست |
این نوشتار به بیان اهمیت «مناطق حفاظت‌شده شهری» همچون پارک‌های ملی سرخه حصار و خجیر پرداخته، و ضمن نکوهش نگاه‌های تخریب‌گرانه که امروزه به‌ویژه دامن پارک ملی سرخه حصار را گرفته است (تصمیم شهرداری به تصرف بخشی از سرخه‌حصار برای ساخت اتوبان شوشتری)، امیدوار است مسئولان در برنامه‌هایشان، ملاحظات محیط‌زیستی را، نه در حرف، بلکه در عمل، در اولویت اول قرار دهند. به علت فعالیت‌های توسعه‌طلبانه انسان که به تخریب روزافزون اراضی طبیعی و کاهش یا انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری منجر گردیده، سیاست جهانی بر آن شد که مناطقی از طبیعت در هر کشور را که بکر بوده یا کمتر آسیب دیده‌اند، تحت حفاظت ویژه قرار دهند. بدین منظور طبق موافقت‌های جهانی، عرصه‌هایی به‌عنوان «مناطق حفاظت‌شده» (Protected Areas) نام‌گذاری و تحت مدیریت حفاظتی قرار گرفته‌اند. این مناطق آن‌قدر با اهمیت هستند که چندین کتاب فقط در مورد نقش آنها در حیات زیستی جوامع نوشته شده است. خوشبختانه ایران یکی از سردمداران حفاظت از طبیعت بوده به‌طوری که طبق اسناد تاریخی، اولین جنگل قرق در دنیا توسط پادشاه آن زمان (خشایارشاه) تعیین و تحت حفاظت قرار گرفت. هم اکنون نیز با تمام کمبودهای مالی، انسانی و برنامه‌های منسجم مدیریتی، تعداد بیش از ۲۷۰ منطقه، حدود ۱۰٪ مساحت کشور، با نام‌های مختلفی از قبیل پارک‌های ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه‌های حیات‌وحش و عرصه‌های تحت حفاظت، زیر نظر مدیریت حفاظتی قرار گرفته‌اند. در این بین، مناطق حفاظت‌شده‌ای که در داخل یا کنار مراکز پرجمعیت هستند، به «مناطق حفاظت‌شده شهری» (Urban Protected Areas) نیز معروفند که از اهمیت دوچندان برخوردار بوده و این نوشتار به بیان آنها می‌پردازد. باید دقت کرد که این واژه به پارک‌های شهری، فضاهای سبز، گلزارها، پردیس‌ها و مانند آنها اتلاق نمی‌گردد. امروزه با پدیده شهرنشینی، شهرها، آن‌چنان وسعت یافته‌اند که گاهی هم جوار گردیده‌اند با مرزهای بعضی از مناطق حفاظت‌شده‌ای که زمانی در دوردست‌ها قرار داشتند، مثل همجواری تهران با پارک‌های ملی سرخه حصار و خجیر و همچنین عرصه تحت حفاظت جاجرود. ولی چرا مناطق حفاظت‌شده شهری مهم هستند؟
تمام دلایلی که برای اهمیت مناطق حفاظت‌شده برشمرده شده‌اند از قبیل فراهم‌سازی خدمات بوم‌سازگان (اکوسیستم)، حفاظت حیات‌وحش و حمایت از اقتصاد مردم محلی با درآمدزایی از طریق گردشگر، برای مناطق حفاظت‌شده شهری نیز کارکرد دارند. با این وجود، این مناطق، نقش حیاتی دیگری دارند که آنها را از سایر مناطق حفاظت‌شده برجسته می‌سازد. از آنجایی که بیشتر مناطق حفاظت‌شده در دوردست‌ها قرار دارند ولی مناطق حفاظت‌شده شهری فرصت‌هایی را برای بسیاری از مردم شهرنشین مهیا می‌سازند تا بتوانند طبیعت را نه از روی شبکه‌های تلویزیونی مثل «شبکه مستند» و پوسترها و عکس‌ها، بلکه از نزدیک تجربه کنند. این موضوع از دو جنبه دارای اهمیت است:
۱- تماس مداوم با طبیعت برای مردم سودمند است. فراتر از فواید حاصل از گردش در طبیعت، یافته‌های علمی زیادی هستند که بیان می‌دارند صرف زمان‌هایی در طبیعت می‌تواند به سلامت جسمی و ذهنی مردم کمک کند. این چنین است که عبارت «مناطق حفاظت شده سالم»، «مردم سالم» قوت گرفته است.
۲- از نظر ملی و فراملی، مناطق حفاظت شده شهری برای حفاظت از طبیعت خیلی حیاتی هستند. بیش از نیمی از جمعیت دنیا در شهرها زندگی می‌کنند و متاسفانه هر روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. همه چیز در شهرها متمرکز شده و مردم از تماس با طبیعت محروم شده‌اند. با توجه به نقش مردم در امر حفاظت و همچنین در تعیین مسئولان دولتی، مردم وقتی می‌توانند برای عرصه‌های طبیعیِ دوردست‌ها احترام قایل شوند که به طبیعت اطراف محل سکونت‌شان اهمیت دهند.
مناطق حفاظت‌شده شهری فرصت‌های زیادی را برای شهرنشین‌ها مهیا می‌سازند. دسترسی تمام افراد جامعه حتی ناتوان‌ها و تنگدست‌ها؛ ایجاد حس مالکیت و توجه؛ نمایش، تسهیل و ترویج رفتار محیط‌زیستی خوب؛ نمایش، تسهیل و ترویج فواید سلامتی هنگام بودن در طبیعت و نوع تغذیه خوب؛ کنترل کردن زمین‌خواری؛ ممانعت از زباله‌ریزی؛ کاهش تقابل و تضاد بین انسان و حیات‌وحش؛ کمک به پایش برای گونه‌های غیربومی مهاجم و کنترل آنها (به‌علت نزدیکی به فرودگاه‌ها، ترمینال‌ها و دروازه‌های شهر)؛ ارتقای پیوندها با سایر مناطق طبیعی (ایجاد شبکه مناطق)؛ کمک به قراردادن طبیعت داخل محیط انسان‌ساخت؛ کاهش اثرات آلودگی‌های صوتی و نور در شب (به خاطر همکاری ارگانیسم‌ها و بوم‌سازگان)؛ ارتقاي نقش موسسات دارای وظایف هماهنگ با طبیعت (مثل موزه‌های تاریخی طبیعی)؛ آموزش معلمان شهر؛ نهایت استفاده از نیروی‌های فعال و داوطلب شهری؛ و همکاری با دانشگاه‌های داخل شهر از جمله این فرصت‌ها هستند.
با تمام این سودمندی‌ها، مناطق حفاظت‌شده شهری با ناملایمات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند مثل تصرف، آتش‌سوزی، خرابکاری، سیل و آلودگی‌های هوا و آب. به‌طور مثال، متاسفانه پارک ملی سرخه‌حصار از تصرفات مدیریتی شهری بیشترین آسیب را خورده است و هم‌اکنون نیز این پارک قرار است قربانی اتوبان‌سازی شهرداری شود؟ یعنی ریه‌های شهر قطع شوند! آیا کسی هست که به خاطر سلامت و هستیِ خود و مردم و کشور، جلوی این تخریب را بگیرد؟