| غلامرضا درکتانيان | سندپژوه و پژوهشگر تاریخ آذربایجان|
انقلاب مشروطه رويدادی عظيم بود که در ايران اواخر دوره قاجار رخ داد و آثاری ديرپا از نظر سياسی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه برجا گذاشت. اين نهضت در واقع جنبشي ملي و مردمي بود كه بر اثر دهه‌ها نابساماني، ناامني و فشار فقر و محروميت توده‌هاي محروم در برابر فساد حكومت و خودكامگي حكمرانان دوران استبداد پديد آمد. شكل‌گيري و رشد جمعيت‌هاي خيريه با اهداف متعالي انجام امور عام‌المنفعه، كمك به همنوع و دستگيري از مستمندان و فقرا به‌ویژه در مواقع بروز بحران‌هاي سياسي و اجتماعي آن زمانه، از آثار اجتماعي اين انقلاب به شمار می‌آید كه كمتر مورد توجه قرار گرفته است. آذربایجان به‌ویژه شهر تبریز از این نظر بسیار اهمیت دارد. بخشی از فعاليت‌های اجتماعی مردم تبريز در همین دوره به شکل‌گيری دارالعجزه و دارالتربيه انجامید.
در دوره مشروطيت در بیشتر محله‌هاي تبريز انجمن‌هايی تشكيل شده بود كه در آنها افزون بر مسائل سياسي، به امور اجتماعي ازجمله موضوعات خيريه و عام‌المنفعه توجه می‌شد. فعالان و بانیان این انجمن‌ها از مستمندان محله خود دستگيري می‌کردند. تجربه جمعيت‌هاي خيريه تبريز از دوره مشروطيت، از وقايع سياسي و اجتماعي آن زمان برگرفته شده و به گونه‌ای خود‌جوش در مردم پدید آمده بود. این حرکت پس از مشروطيت نيز تداوم یافت. جمعيت‌هاي خيريه تبريز را بدین ترتیب می‌توان یکی از دستاوردهای اجتماعي جنبش مشروطه به شمار آورد.
روحانيان و تجار با تاسیس خیریه‌ها و مساعدت‌های مالی، در گسترش این جریان اجتماعی نقشی مهم ایفا کردند. حضور بازرگانان در این حرکت، همزمان با بهره‌گیری‌شان از آموزه‌های اعتقادی و ارتباط محکم با روحانيت تبريز، به موقعيت این شهر مهم به‌عنوان پايانه تجاری و واسطه میان ايران و اروپا از راه استانبول و قفقاز ارتباط داشت. فعالیت بازرگانان در این شاهراه اقتصادی، موجب آشنایی آنها با فرهنگ اجتماعی کشورهای اروپايي شده بود. از همین‌رو بود که آنان به موضوعات انجمن‌های خیریه و کمک به همنوعان علاقه‌مند شدند.
پس از پيروزي جنبش مشروطه، تبريز در دوره استبداد محمدعلي شاهی درگير جنگ بود و حدود يازده ماه در محاصره مستبدان قرار گرفت. اين محاصره طولاني موجب شد مردم از حيث آذوقه در مضيقه قرار گيرند. همين مسأله، امراض ناشي از كمبود مواد غذایي را پدید آورد و گسترش داد. همچنین درگيري با نيروهاي دولتي، گروهی از مجروحان را بر جای گذاشت که به معالجه و پرستاری نیاز داشتند. در اين هنگامه بحراني، مردم نيکوکار تبريز دور هم آمدند و برای تاسيس خيريه‌ای با هدف ایجاد رفاه برای مستمندان و بهبود وضع مجروحان اعانه گرد آوردند. فعاليت‌های اين خيريه اما پس از مدتی با بهبود اوضاع اجتماعی راکد ماند.
با پايان دوره استبداد صغير و رفع محاصره تبريز، آرامشی در اوضاع پديد آمد، اما بيكاري و كسادي بازار و ركود دادوستد باز موجب شد طبقات پايين، سخت در مضيقه بيفتند. پیامد اين جريان، عده‌اي از بازرگانان نوعدوست ازجمله حاج‌ميرزا علي اكبر صدقياني، حاج يوسف قزويني، حاج محمد علي بادامچي، حاج علي كمپاني، حاج علي اكبر قافقايچي، حاج مهدي كوزه‌كناني (ابوالمله)، حاج مهدي سلماسي، حاج علي قره‌داغي، حاج حسين ختايي و حاج باقر جوان (نوبخت) با همكاري موسسان مريض‌خانه ملي و نايب‌الاياله وقت اجلال‌الملك، در عمارت ايالتي، انجمني تشكيل دادند. اين انجمن سپس جمعي را به‌عنوان هيات عامله خيريه انتخاب كرد تا با جمع‌آوري اعانه براي رفاه حال مستمندان معلول و يتيمان بي‌سرپرست بكوشند. نخستین اقدام اين انجمن در انجام امور خيريه و كمك به مستمندان، تاسيس دارالعجزه در سال 1327 قمری بود. در آنجا عده‌اي از بينوايان و معلولان بي‌سرپرست نگهداري مي‌شدند. هنگامی كه خبر تاسيس دارالعجزه به گوش مردم نوعدوست رسيد، انجمن‌هاي ايراني در خارج ایران ازجمله انجمن سعادت استانبول و انجمن مساوات قفقاز و مردم دیگر شهرهاي ايران اعانه و هداياي فراواني به دارالعجزه فرستادند.
پس از آرامش اوضاع و بهتر شدن وضع مردم، با شروع جنگ یکم جهاني در سال 1914 میلادی (1332 قمری)، بالطبع وضع روستایيان آذربايجان نيز در اثر فروش محصولات كشاورزي به روسيه كه با آلمان درگير جنگ بود، خوب شد و فعاليت دارالعجزه راكد ماند. در اواخر جنگ و بروز قحطي جهاني، اما شهرهاي مختلف ايران نيز از آن متاثر شدند. با هجوم بينوايان و گرسنگان روستاها و قصبه‌ها و شيوع امراض ناشي از كمبود مواد غذايي و بيماري‌هاي عفوني در تبريز، تعدادي از مردم فقير جان خود را از دست دادند.
اگرچه اشاره‌اي ضعيف به وجود كميسيون‌هاي اعانه فرقه دموكرات و معيشت فقرا و موسسه خيريه آمريكایيان در دوره ركود دارالعجزه شده است، اما احتمالا به دليل كوتاهي دوره فعاليت آنها به ويژه نبود اسناد و شواهد معتبر تاريخي، نمي‌توان درباره اهداف، عملكرد و ساختار آنها سخن گفت. اين امر شايد تاييدي بر اين نكته باشد كه به سبب نبودن تشكيلات منظم برای توزيع مناسب اعانه‌ها و عدم تمركز امور، كمك‌ها موثر واقع نشده است.
در نتيجه ادامه اين وضع نابسامان كه به مرگ تعدادي از فقرا و مستمندان منجر شد، گروهی از نيكوكاران و سرمايه‌داران تبريز
دور هم گرد آمدند و با جمع‌آوري اعانه‌هاي نقدي و جنسي، خانه‌باغچه لقمان در تكيه حيدر را كرايه کردند. این نیکوکاران در محرم سال 1335 قمری بار ديگر دارالعجزه را احیا و عده‌ای زياد از تهيدستان را در آنجا نگهداري كردند. اساسنامه‌اي نيز در هشت ماده برای فعالیت آن تنظيم شد.
در سال 1319 خورشیدی براساس قانون تجارت، اداره ثبت موسسات در اداره کل ثبت اسناد آذربايجان تشکيل شد و با اعمال فشار از سوی دايره همگانی شهربانی، کم‌کم جمعيت‌های خيريه تبريز ثبت شدند. اين جمعيت که مکان آن در کوی دمشقيه بود، نخستین موسسه‌ای بود که با عنوان پرورشگاه و تيمارستان شهر تبريز در سال 1321 خورشیدی با شماره يک به ثبت رسيد. اساسنامه بعدي اين جمعيت در 32 ماده تنظيم شد. متولیان این انجمن در اساسنامه، منظور از تشكيل جمعيت را كمك به بينوايان، يتيمان و ديوانگان شهرستان تبريز و انجام امور عام‌المنفعه و ياري مصيبت‌زدگان هنگام بروز حوادث ناگهاني، در حدود اختیار درآمدهاي آن بیان کرده بودند. نکته جالب، تعیین محل درآمدها و دارایی‌های انجمن بود. اینها عبارت بود از وجوه سالانه اداره دارایي، وجوه اداره دارايی برای نگهداري و اعاشه افراد، وجوه اداره شهرداري براي كمك به پرورشگاه يا تيمارستان، اعانه بازرگانان از واردات و صادرات كالاهاي خود در گمرك به نفع جمعيت، اعانه‌ها و هداياي مختلف نقدي و جنسي، درآمد كارهاي دستي مددجويان آسايشگاه، درآمدهاي حاصله از نمايش‌ها و گاردن‌پارتي‌ها به نام جمعيت، موقوفه‌هاي موسسه اعم از منقول و غيرمنقول، درآمد حاصل از اراضي، ابنيه، عمارت‌ها، آلات، ادوات و اثاثيه متعلق به جمعيت و سرانجام منافع املاك و مستغلات متعلق به جمعيت. با توجه به فهرست این دارایی‌ها و منابع درآمدی، مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه اين جمعيت يكي از پردرآمدترين موسسه‌هاي خيريه تبريز در دوره میان جنبش مشروطه و انقلاب اسلامی بوده است. این جمعیت اقداماتی مهم در زمینه یاری‌گری به مستمندان و نیازمندان انجام داد. ازجمله در جريان سيل تير ماه 1308 خورشیدی تبريز، اين جمعيت مبلغ سه‌هزار تومان از محل عايدات خود در اختيار جمعيت شير و خورشيد سرخ تبريز قرار داد تا میان آوارگان مستمند و آسيب‌ديده از سيل به مصرف برسد. براساس آمار ارایه شده اين موسسه به كميسيون مستمندان تبريز برای تعيين مقرري، تعداد مددجويان پرورشگاه در سال 1330 خورشیدی، هشتاد نفر بوده است.
اين موسسه به دیگر جمعيت‌هاي خيريه تبريز نيز كمك فراواني كرده بود. از جمله اين كمك‌ها اهدای دو هزار متر مربع زمين در بهترين نقطه شهر به ارزش 3میلیون ريال به جمعيت مبارزه با سرطان شعبه تبريز در سال 1347 خورشیدی بود.
منابع و مستندات گزارش در دفتر روزنامه موجود است.