راضیه زرگری| طرح نو| سالمند؛ واژه‌ای است که در ذهن بسیاری از مردم تداعی‌کننده تصویر پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایی است که عصرها در پارک می‌نشینند و با هم گپ می‌زنند تا ساعت‌های روزشان را پر کنند. پیرمردها و پیرزن‌هایی که بعد از رفتن فرزندان، تنها شده‌اند و تا آخرین روز عمر در کنار هم زندگی می‌کنند. وقتی دست روزگار یکی را زودتر انتخاب می‌کند، دیگری سال‌های واپسین عمرش را به‌تنهایی می‌گذراند. پدر و مادرها وقتی پیر می‌شوند و ناتوان، یا به اصطلاح از دست‌وپا می‌افتند، کیفیت زندگی‌شان تغییر می‌کند و اغلب برای گذران زندگی به کمک فرزندانشان نیازمند می‌شوند؛ اما بعضی‌اوقات زندگی‌های شهری امروز و دغدغه‌های بی‌پایانش، جوان‌ترها را مجبور می‌کند به‌رغم خواسته قلبی‌شان، مراقبت از پدر یا مادر را به مراکز حمایتی نگهداری از سالمندان بسپارند. نسل امروز شاید کمی نسبت به بزرگترها بی‌مهر شده باشند، اما شاید نتوان به آنها خیلی هم خرده گرفت چون احتمالا آنها هم حرف‌هایی برای گفتن دارند و این‌که چطور مجبور شده‌اند عزیزی را به خانه‌سالمندان بسپارند. به هر روی این گزارش به‌دنبال قضاوت‌کردن درباره عاطفه نسل امروز نسبت به سالمندان نیست بلکه در این فرصت سعی داریم تا حد امکان وضع سالمندان و خدمات رفاهی، حمایتی و تخصصی این قشر را در کشور بیان کنیم.
جهان پير می‌شود؛ اين را آمار سازمان بهداشت جهانی تأييد می‌کند. براساس تعاريف اين سازمان، هر جامعه‌ای بيش از 8درصد سالمند داشته باشد با پديده سالمندی مواجه است و به اين ترتيب ايران هم در رديف کشورهايی طبقه‌بندی می‌شود که به اين سو درحال حرکت هستند. اکنون 6ميليون و 159هزار و 767نفر از افراد جامعه را سالمندان تشکيل می‌دهند که روزبه‌روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. به‌گفته کارشناسان، پديده‌سالمندی ناشی از رشد و بهبود وضع اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و کاهش مرگ‌ومير در جامعه و درنهايت اعمال سياست‌های کنترل جمعيت است.
منشور انسانی و حقوقی دوران پیری
افزایش سن و رسیدن به دوران سالمندی برای هر انسانی گریزناپذیر است. آنچه به‌عنوان اصلی‌ترین نکته در نگهداری و حمایت از سالمندان باید مورد توجه قرار گیرد، حفظ عزت، احترام و کرامت سالمند به‌عنوان عضوی ارزشمند از جامعه است. چیزی که در دستورالعمل تمام مراکز نگهداری از سالمندان تحت‌عنوان «منشور انسانی و حقوقی دوران پیری» آمده است. این منشور می‌گوید: سالمند حق زندگی دارد و آزاد است محل زندگی‌اش را انتخاب کند. محیط زندگی سالمند باید با نیازهای خاص وی مطابقت داشته باشد. در صورت کاهش استقلال فرد سالمند (به‌هردلیلی) وی می‌تواند در منزل دوم خویش تحت مراقبت‌های ویژه بخش‌های دولتی یا غیردولتی قرار گیرد. آزادی‌عمل در برقراری ارتباط، حق مسلم سالمند است و سالمندان به‌رغم محدودیت‌های مشارکت، باید از خدمات اجتماعی متناسب با دوران پیری بهره‌مند شوند. حفظ روابط اجتماعی با خانواده و دوستان، حق‌طبیعی سالمندان است و در صورت نبود نزدیکان حمایتگر، این نقش به‌عهده مراکز توانبخشی و درمانی سالمندان و داوطلبان است. براساس این منشور، سالمند مالک تمامی درآمدها و دارایی‌های خود است و در صورتی که درآمد و توانایی مالی سالمند کفایت رفع نیازهای او را نکند باید از حمایت رفاهی قانونی بهره‌مند شود. وظیفه همه افراد جامعه است که فعالیت‌های سالمند را ارج نهند. چراکه مشارکت فعال سالمندان از این‌که آنها دچار احساس پوچی و بی‌ارزشی شوند، جلوگیری می‌کند.
حق بهره‌مندی از مراقبت
سالمند مثل هر گروه سنی دیگر باید دسترسی به مراقبت‌های خاص داشته باشد که این مراقبت‌ها شامل تمامی خدمات پزشکی و توانبخشی لازم می‌شود. سالمند حق دارد از مراقبین آموزش‌دیده بهره ببرد. بر همین اساس آموزش خاص در رشته سالمندشناسی و طب‌سالمندی تعریف شده است. تجهیز موسسات توانبخشی و بیمارستان‌ها با نیازهای خاص سالمند از وظایف دولت است. مراقبت دقیق از دردهای جسمی و تألمات روحی در مراحل آخر زندگی سالمند و حمایت از خانواده وی وظیفه نظام‌های حمایتی است و تمامی مراقبین باید از اصول ارتباطی درمورد مراحل آخر زندگی و مرگ سالمند مطلع باشند.
توانبخشی در سازمان بهزیستی
و سالمندان
یکی از مسئولیت‌های سازمان بهزیستی کشور به‌عنوان بزرگترین نهاد حمایتی از اقشار آسیب‌پذیر جامعه، حمایت از سالمندان است. به تعریف سایت سازمان بهزیستی، سالمند به فردی اطلاق می‌شود که بیش از 60سال سن داشته و به‌علت عوارض افزایش سن و تغییرات فیزیولوژیک نیاز به مراقبت و توانبخشی دارد. از نظر سنی 3 گروه سالمند جوان (70-60)، میانسال (80-71) و پیر (81سال به بالا) وجود دارد. همچنین از نظر میزان وابستگی، به 3 گروه سالمند مستقل، نیمه‌مستقل و وابسته تقسیم می‌شوند. خدمات توانبخشی که سازمان بهزیستی برای سالمندان تعریف کرده است شامل مراقبت‌های پزشکی و پرستاری و توانبخشی می‌شود. مراقبت‌های پزشکی و پرستاری به‌منظور کاهش عوارض ناشی از سالمندی، پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های این دوران و درمان بیماری‌های موجود ارایه می‌شود.
توانبخشی نیز در این قالب مجموعه‌ای است از اقداماتی هدفمند برای قادرسازی شخص معلول در دستیابی به سطح نهایی توانایی و عملکرد جسمی، حسی، ذهنی روانی، اجتماعی و حفظ این توانایی‌ها که سالمندان هم در این مجموعه می‌گنجند. توانبخشی سالمندان مشتمل‌بر توانبخشی پزشکی، اجتماعی، حرفه‌ای و آموزشی است که با هدف افزایش توانایی سالمندان در مقابله با عوارض این دوران و سازگاری بیشتر با محیط و البته حفظ حداکثر استقلال سالمند ارایه می‌شود.
توانبخشی در 4 زیرگروه پزشکی، حرفه‌ای، اجتماعی و آموزشی از سالمندان حمایت می‌کند. توانبخشی پزشکی شامل خدمات پزشکی، فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی، بینایی‌سنجی و پرستاری، در جهت ارتقای کیفیت زندگی سالمند به‌صورت تیمی است و توانبخشی حرفه‌ای، کشف و تقویت توانمندی‌های حرفه‌ای سالمندان در جهت ارتقای عملکرد ذهنی، جسمی و اجتماعی آنان را شامل می‌شود و نهایتا توانبخشی اجتماعی از خدمات مددکاری برای افزایش سازگاری اجتماعی و حل مشکلات اجتماعی تشکیل شده است. توانبخشی آموزشی نیز به ارایه اصول زندگی سالم برای سالمندان مانند مراقبت‌های شخصی، پرهیز از رفتارهای پرخطر، تغذیه سالم و هنر درمانی به افراد سالمند و خانواده‌های آنها می‌پردازد.
خدماتی که در این 4 گروه برای حمایت از سالمندان تعریف شده است به نظر جامع و کامل می‌آید. سوالی که در این‌جا به ذهن خطور می‌کند این است که سازمان بهزیستی چه برنامه‌ای برای ارایه این خدمات دارد؟ سالمندان در چه شرایط و مراکزی می‌توانند از این حمایت‌ها برخوردار شوند؟ سازمان بهزیستی برای اجرای طرح‌های حمایتی از سالمندان 4 مرکز را تعریف کرده است.
1- مراکز توانبخشی، مراقبتی و نگهداری شبانه‌روزی سالمندان: ارایه خدمات مراقبتی، توانبخشی شامل خدمات پزشکی، فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی در تمام ساعات شبانه‌روز به سالمندان. تعداد مراکز فعال در سطح استان تهران به صورت واگذار شده و غیردولتی 64 مرکز است.
2- مراکز توانبخشی و آموزشی روزانه سالمندان: خدمات آموزشی و توانبخشی پزشکی و اجتماعی و حرفه‌ای در پاره‌ای از اوقات روز که درحال‌حاضر یک مرکز فعال در سطح استان تهران فعال است.
3- مرکز خدمات توانبخشی و مراقبتی سالمندان در منزل: ارایه خدمات مراقبتی و توانبخشی شامل خدمات پزشکی، فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و مشاوره، روانشناسی و مددکاری اجتماعی به سالمندان واجد شرایط در منزل به‌صورت روزانه یا شبانه‌روزی که تعداد مراکز فعال استان تهران10 مرکز است.
4- مرکز جامع خدمات توانبخشی سالمندان: ارایه خدمات توانبخشی شامل خدمات پزشکی، فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و مشاوره، روانشناسی و مددکاری اجتماعی به سالمندان در منزل به انضمام حداقل یکی از دو مرکز روزانه یا شبانه‌روزی. 4 مرکز در سطح استان تهران با این نوع خدمت فعالیت می‌کند.
براساس اطلاعاتی که در این بخش از سایت سازمان بهزیستی آمده است، هریک از مراکز فوق با کسب‌مجوز از سازمان بهزیستی و توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی تأسیس شده و تحت نظارت این سازمان خدمات خود را ارایه می‌کنند.
طرح توانمندسازی سالمندان
طرح توانمندسازی سالمندان در شبکه شهری و روستایی یکی از مهم‌ترین طرح‌های ویژه سالخوردگان است که به منظور آموزش شیوه زندگی سالم در تمامی ابعاد و سازگاری سالمند با دوران سالمندی و نهایتا دستیابی سالمند به یک زندگی سالم و موفق تدوین و ارایه می‌شود. حال این‌که سازگاری سالمند با دوران سالمندی به چه معناست، براساس آنچه در مقدمه این طرح آمده است، «سالمندان در جامعه امروز از گروه‌های بزرگ اجتماعی به‌شمار می‌آیند که طبق اعلام سازمان جهانی بهداشت، بیشترین خدمات بهداشتی، درمانی را به خود اختصاص می‌دهند. با افزایش سن، فقدان‌ها افزایش می‌یابند و باعث عدم‌سازگاری فرد سالمند با فقدان می‌شود که همین مسأله به تدریج خوداتکایی و کیفیت زندگی سالمند را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. تطابق موفقیت‌آمیز با سالمندی علاوه‌بر توانایی مشخص برای ادامه و استمرار شیوه‌های مناسب زندگی در طول حیات به آموزش شیوه زندگی سالم در این دوران توسط متولیان امر نیز بستگی دارد».
مهم‌ترین راهکارها برای سازگاری با دوران سالمندی و دستیابی به یک زندگی سالم و موفق در این دوران در چند بند تعریف شده است. آموزش عمومی و تخصصی سالمند و خانواده درخصوص نیازها و مسائل دوران سالمندی با بهره‌گیری از ابزارهای مختلف آموزش؛ ارایه خدمات توانبخشی به سالمندان؛ ارایه خدمات حمایتی به سالمندان؛ ارایه خدمات فرهنگی، هنری و ورزشی به سالمندان و نهایتا ارایه خدمات اوقات‌فراغت و گردشگری به سالمندان. در توضیحات شرایط سالمندانی که مشمول طرح توانمندسازی سالمندان عنوان شده است که تمام سالمندان تحت‌پوشش بهزیستی، سالمندان داوطلب 60سال به بالا که ساکن اطراف مرکز یا مجتمع توانبخشی شهری و روستایی (محل اجرای طرح) هستند و سالمندان علاقه‌مند به استفاده از این برنامه‌ها که در مراکز روزانه و شبانه توانبخشی ساکن هستند و همچنین سالمندانی که عضو سازمان مردم‌نهاد یاNGO باشند، می‌توانند از طرح توانمندسازی سالمندان بهره ببرند. سالمندان پس از ثبت‌نام در این طرح و پرکردن فرم‌های مشخص شده، با مشاوره متخصصان توانبخشی این مراکز می‌توانند براساس شرایط فیزیکی خود از خدمات عمومی و تخصصی این طرح استفاده کنند. در همین راستا در اجرای این برنامه می‌توان از پتانسیل‌های NGOها، موسسات خیریه امور سالمندان، مراکز روزانه سالمندان، کلینیک‌های مشاوره توانبخشی و ستاد CBR (توانبخشی مبتنی‌بر جامعه) نیز بهره گرفت.
شورای ملی سالمندی
شورای ملی سالمندان با 23 ماده در قانون برنامه سال 1383 مصوب و با رأی هيأت‌وزيران تشکيل شد. اين شورا با حضور وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرايی متولی امور سلامت، رفاه و تکريم سالمندان کشور در جهت ساماندهی، بهبود روش زندگی و ارتقای کيفيت آن و ايجاد رضايت از زندگی در سالمندان از طريق ارایه خدمات رفاهی، بهداشتی- درمانی و توانبخشی ايجاد شده است. خط‌مشی‌های مشخص شده در اين شورا، فراهم ساختن امکان تداوم حضور سالمند در جامعه، تأکيد بر حفظ موقعيت و جايگاه سالمند در خانواده، تأمين حداقل نيازهای اساسی سالمندان نيازمند در کشور و تأکيد بر حفظ احترام، شأن و حرمت سالمند را شامل می‌شود. ناگفته پيداست كه محورهاي فوق در سايه همكاري و تعامل دستگاه‌هاي اجرايي و تحت نظارت نهادهاي نظارتي محقق مي‌شود و به همين دليل نيز قانون‌گذار، شوراي ملي سالمندان را براي ايجاد هماهنگي و تعامل بين‌بخشي پيش‌بيني كرده است. گفتنی است طرح‌هايی نظير «سبد غذايی سالمندان»، «کارت منزلت» و «شهرهای دوستدار سالمندان» از طرح‌های پيگيری شده در جلسات گذشته شورای ملی سالمندان است.
وضعیت امروز سالمندی در ایران
براساس آمار، 67درصد سالمندان کشورمان غيرفعال هستند. از تعداد کل سالمندان 85درصد با خانواده و 7درصد به‌تنهايی زندگی می‌کنند که اين تعداد رو به افزايش است. اما نکته‌ای که بايد در زمينه سلامت سالمندان مدنظر قرار داد اين‌که 20درصد سالمندان دارای بيمه‌پايه و حدود 70درصد آنها فاقد بيمه تکميلی هستند، 2ميليون سالمند نيز از هيچ بيمه‌ای برخوردار نيستند. بدون تردید به‌علت هزينه بالای درمان سالمندان، سازمان‌های بيمه‌گر حاضر به پوشش اين افراد نيستند.
در 40سال آينده از هر 4 ايرانی يک نفر سالمند می‌شود و اين اتفاق درحالی رخ می‌دهد که به گفته کارشناسان، از نظر مراقبتی سالمندان، طب سالمندی و مناسب‌سازی خدمات شهری برای تردد اين قشر، ما در وضعيت مطلوبی به‌سر نمی‌بريم. اين درحالی است که انجام تمامی اين اقدامات منوط به جلسات شورای ملی سالمندان شده است. در عين حال در تدوين برنامه 5ساله پنجم توسعه هم به سالمندان توجه خاصی نشده است و تنها سالمندانی مشمول اين قانون می‌شوند که جزو مددجويان نهادهای حمايتی باشند؛ البته با اين شرط که قابليت توانمندشدن نداشته باشند.