| بابک مهدیزاده |
استان لرستان، سرزمینی است کوهستانی با چند دشت محدود. سرزمینی پوشیده شده از سلسله جبال زاگرس. در سال‌های اخیر بیماری جنگل‌های بلوط زاگرس که موجب تراشیده‌شدن قسمت وسیعی از این جنگل‌ها شده و همچنین تغییر اقلیم و وجود پدیده گردوغبار و خشکسالی روزافزون محیط‌زیست لرستان را در وضع قرمز قرار داده است. درکنارش بگذارید شکار بی‌رویه و جاده‌سازی و طرح‌های غیرپایدار اقتصادی که موجب تخریب مناطق حفاظت‌شده لرستان شده است. این شماره را اختصاص دادیم به محیط‌زیست لرستان و می‌دانیم که موارد ذکر شده تنها بخشی از ده‌ها مورد ریز و درشت تخریب محیط‌زیست در استان لرستان است.
حمله به قلب منطقه حفاظت شده اشترانکوه
لرستان، منطقه حفاظت‌شده ای دارد به نام اشترانکوه با مساحت 98هزار هکتاری که دریاچه گهر در ذن اصلی آن قرار دارد. از غرب به شهرستان دورود می‌رسد و از شمال به ازنا و از شرق و جنوب به الیگودرز. رشته‌کوه سن‌بران با ارتفاع4150 متری سرچشمه یکی از سرشاخه‌های رود دز به نام ماربره است که 30میلیون‌سال قدمت دارد. در ارتفاعات اشترانکوه دره‌های یخچالی وجود دارد و حیواناتی مانند خرس قهوه‌ای، روباه، کفتار، گراز، گرگ، عقاب و ... در این منطقه زیست می‌کنند. پسته کوهی اشترانکوه نیز بسیار معروف است. این منطقه تاریخی همچنین سنگواره‌هایی دارد از صدف و ماهی که حکایت از میلیون‌ها سال زیست در این منطقه می‌کند.
حال در چنین منطقه منحصربه‌فردی که حکم یک سرمایه و محل تولید ثروت دارد با آن حیات‌وحش غنی، سال‌هاست که مسئولان به‌دنبال طرح‌های غیرپایدار و زیان‌ده هستند. سال‌هاست که محیط‌بانان دلسوز منطقه در مقابل طرح‌های زیان‌ده مقاومت کرده‌اند اما تصرف‌های غیرقانونی به‌منظور آبزی‌پروری، باغداری، کشاورزی و دامپروری آن‌قدر زیاد شده که دیگر کاری از دست محیط‌بانان هم برنمی‌آید. وقتی دامپروران با گله‌های خود قدم به این منطقه حفاظت‌شده می‌گذارند، اولین تهدیدشان، سگ‌های گله است که با ورودشان به منطقه و ایجاد سروصدا حیات‌وحش منطقه را فراری می‌دهد و موجب برهم خوردن اکوسیستم می‌شوند. جاده‌سازی بلای دیگر این منطقه است. جاده‌سازی باعث تخریب شدید محیط‌زیست شده است. یکی از مهم‌ترین و مخرب‌ترین جاده‌ها، جاده‌ای است که سال‌هاست درصدد احداث و تکمیل آن به‌سمت دریاچه گهر کوچک هستند. سازمان محیط‌زیست رسما اعلام کرده که این جاده توجیه زیست‌محیطی ندارد و ساختش غیرقانونی است اما مسئولان استان فشار می‌آورند و ساخت جاده بعد از چندبار توقف دوباره ادامه می‌یابد. دیگر این رویه تکراری شده که سازمان محیط‌زیست جلوی ساخت را می‌گیرد و بعد از توقفی کوتاه، فشار مسئولان نتیجه می‌دهد و جاده مجددا ساخته می‌شود تا این‌که بعد از مدتی بازهم سازمان آن را متوقف کند. مسئولان موافق ساخت جاده، هدفشان را توسعه گردشگری قلمداد می‌کنند. این جاده قرار است به دریاچه گهر کوچک برسد و آن منطقه تبدیل به منطقه گردشگری شود اما نکته این‌جاست که به‌رغم تخریب دریاچه گهر کوچک به خاطر هجوم گردشگران و ساخت و سازها، این حجم تخریب‌ها در کمترین زمان به دریاچه گهر بزرگ هم می‌رسد . اگر این اتفاق بیفتد، 40سال مقاومت سازمان محیط‌زیست دود می‌شود. خطر اکنون بیش از هر زمان دیگری بیخ گوش منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه است.
شکار در پارک ملی دنا
پارک ملی دنا، منطقه حفاظت‌شده ای در استان لرستان است. منطقه‌ای که به‌خاطر داشتن مرتفع‌ترین قله‌های رشته‌کوه زاگرس به آلپ ایران معروف شده است. این منطقه دارای پوشش گیاهی بسیار متنوعی است اما آن‌چیزی که این منطقه را مشهورتر ساخته و البته باعث تهدیدات فراوانی هم شده، تنوع جانوری‌اش است. وجود 169 گونه جانوری در منطقه باعث دردسرهای عظیمی برای منطقه شده است. زیست پستاندارانی چون کل و بز و گراز و خرس و پلنگ و گرگ و گوزن زرد ایرانی در منطقه و پرندگانی چون قرقاول و کبک و بلدرچین و عقاب و دارکوب و آبزیانی چون خرچنگ و قزل‌آلا و دوزیستانی چون لاک‌پشت و مار باعث شده که شکارچیان به منطقه هجوم بیاورند. عادتی که از قرن‌ها پیش برجا مانده و سال‌به‌سال هم بیشتر می‌شود. البته از 17سال پیش به این طرف که این منطقه، منطقه حفاظت شده اعلام شد، از حجم شکارها کاسته شد اما هنوز شکار یکی از دردسرهای عظیم منطقه است. کار حتی به گلوله بسته شدن رئیس پارک ملی دنا توسط شکارچیان منجر شده است. کافی است سری به اخبار مربوط به حیات‌وحش بزنید. غالب خبرها مربوط به پارک ملی دنا و دستگیری شکارچیان یا درگیری خونین محیط‌بانان با شکارچیان است. شکارچیان منطقه نه‌تنها به حیوانات رحم نمی‌کنند که بعضا به انسان‌ها و محیط‌بانان هم رحم نمی‌کنند. اوایل سال گذشته بود که علی‌افشار، رئیس پارک ملی دنا توسط شکارچیان غیرمجاز در منطقه حفاظت شده میمند یاسوج به گلوله بسته شد. رئیسی که تنها دوماه بود به این پست گمارده شده بود اما ایستادگی‌ها و مقاومت‌هایش درمقابل شکارچیان منجر به انتقامی خونین شد. در همان روزها نیز دو محیط‌بان پارک ملی دنا هم هدف گلوله شکارچیان قرار گرفتند. هنوز هم شکارچیان یکی از اصلی‌ترین خطرهای منطقه هستند. تنوع بالای حیات‌وحش، نبود قانون محکم و مناسب در برخورد قاطع با شکارچیان متخلف و عدم وجود فرهنگسازی بین مردم بومی که عاشق شکار و صید هستند باعث شده که هر روز خبرهایی درباره شکار بی‌رویه در پارک ملی دنا باشیم. چرای بیش از حد دام، افزایش جمعیت روستایی و شهری، تخریب مراتع، قطع درختان جنگل، تبدیل اراضی جنگلی به کشاورزی، جاده‌سازی، فراهم‌نبودن زمینه‌های اشتغال برای جذب نیروی کار، گرایش مردم به کشاورزی سنتی در اراضی نامناسب، جمع‌آوری گیاهان دارویی و خوراکی، عدم‌مدیریت‌جامع در بهره‌برداری از منابع‌طبیعی، وجود پروانه چرای دام مازاد بر ظرفیت مراتع، بخشی از دیگر عوامل تهدید تنوع زیستی منطقه حفاظت شده و پارک ملی دنا هستند.
خشکسالی در سرزمینی حاصلخیز
منطقه زاگرس همواره یکی از مهم‌ترین منابع آبی کشور بوده است. قسمت وسیعی از خاک این مملکت توسط رودهای منشعب از کوه‌های زاگرس لرستان سیراب می‌شدند اما اکنون به‌خاطر تغییر اقلیم، ساخت سدهای بی‌رویه، استفاده غیراصولی از آب‌های زیرزمینی، کشاورزی ناپایدار و غیرمتناسب با منابع آبی باعث شده که 70درصد جنگل‌های زاگرس به خاطر خشکسالی نابود شوند. خشکسالی در سرزمینی که منبع تامین‌کننده آب کشور بوده، پدیده‌ای است تاسف‌برانگیز. پدیده‌ای که بخشی از آن به‌خاطر طبیعت است و بخش بزرگتر آن به‌خاطر تصمیمات نادرست و طرح‌های ناپایدار و توسعه غیرمتوازن که توسط انسان‌ها گرفته می‌شود. حال در این شرایط وخیم عده‌ای هم به‌دنبال طرح انتقال آب الیگودرز به قم هستند. در دولت قبل، وزیر نیروی وقت، به‌طور جدی معتقد بود، از آن‌جا که آب الیگودرز که از سرشاخه‌های دز می‌آید، یکی از بهترین آب‌های دنیاست، پس می‌توان آن را به قم انتقال داد. طرحی که البته با اعتراض شدید مردم منطقه و کارشناسان محیط‌زیست مواجه شد. طرحی که تنها پروژه ایرانی بود که کلنگ آن برای آن‌که باعث مطالبه‌ای از سوی مردم لرستان نشود به جای مبدأ در مقصد طرح یعنی قم به زمین زده شده است. در هرصورت این طرح فعلا که به سرانجامی نرسیده است.
هجوم انسان‌ها به منطقه حفاظت‌شده کلدر
منطقه حفاظت‌شده کلدر در سفیدکوه خرم‌آباد یکی دیگر از مناطقی است که مورد آسیب شدید قرار گرفته است. این منطقه زیبا با تهدیدات فراوانی مواجه است که همگی نشأت گرفته از اقدامات انسان‌هاست. یکی از تهدیدات کشاورزی است. کشاورزان و بومی‌های منطقه برخی از اراضی منطقه حفاظت‌شده را تصرف کرده و مشغول زراعت هستند. یا بعضی‌ها گله‌های خود را برای چرا به منطقه حفاظت‌شده می‌برند و حتی نمونه‌هایی از وجود دامپروری‌های صنعتی در منطقه گزارش شده است. آبزی‌پروری در منطقه هم دیده شده است. بخشی از زمین‌های منطقه به پرورش‌دهندگان ماهی داده شده و استخرهای بزرگ در منطقه ساخته شده است. ساخت‌وساز و ساختن خانه و محل زندگی در منطقه حفاظت‌شده، یکی دیگر از مصیبت‌های این منطقه است. ساخت‌وسازها آن‌قدر پیشرفت داشته که به نزدیکی ورودی پاسگاه محیط‌بانی کلدر رسیده است. پاسگاهی که می‌بایست از منطقه و حیات‌وحش و زیستگاه‌های گیاهی‌اش محافظت کند، خود به‌خاطر هجوم انسان‌ها مورد تهدید قرار گرفته است. اما تمام این کشاورزی‌ها، دامپروری‌ها و آبزی‌‌پروری‌ها و ساخت‌وسازها در منطقه حفاظت‌شده کاملا غیرقانونی است. فقط معلوم نیست که چرا این اعمال غیرقانونی به‌راحتی انجام می‌شود.
تالاب‌هایی که منشأ گرد و غبار شدند
تالاب‌های استان لرستان به تالاب‌های 11 گانه معروفند. 9 تای آنها در شهرستان پلدختر قرار دارند و یکی که معروف‌ترینش است یعنی گهر در دورود و آن یکی هم به نام بیشه‌دان در بروجرد. حال تمام این 11 تالاب زیبا با خطرات زیادی مواجه هستند. نزدیک به یک دهه است که مسئولان منطقه اقدام به زهکشی دور تالاب‌ها کرده‌اند و بخشی از تالاب‌ها را تبدیل به زمین کشاورزی کردند. اتفاقی که در 4، 5سال اخیر تسریع شد و آسیب جدی به اکوسیستم منطقه وارد ساخت. بیشترین آسیب هم به تالاب‌های جنوبی و مخصوصا تالاب بلمک وارد شده است. تالاب بلمک در شهرستان پلدختر با 14 هکتار مساحت و پوشش گیاهی نی بستر حیات‌وحش منطقه را تأمین می‌کند و سال‌های‌سال است که جوامع محلی از آن به‌صورت پایدار استفاده کرده‌اند، بی‌آن‌که آسیبی به تالاب وارد شود. اما طی یک‌دهه اخیر به‌واسطه زهکشی و تبدیل بخشی از تالاب به زمین‌های کشاورزی این تالاب‌ها رو به‌سوی نابودی کامل نهاده‌اند. زیرا زمین کشاورزی نهاده شده بر تالاب تنها 2سال می‌تواند محصول دهد و در سومین‌سال خاصیتش را از دست می‌دهد و زمین بایر می‌شود و البته تبدیل به کانون گردوغبار می‌شود. یکی از منشأهای گردوغبارهای اخیر جنوب و غرب ایران همین تالاب‌های خشک شده بودند.