شیوا سعیدی- شهروند| پس از انتشار بیانیه مطبوعاتی لوزان بسیاری از کشورها بلافاصله آمادگی خود را برای همکاری در صنایع مختلف ایران اعلام کردند. هند نیز که حتی در شرایط تحریم‌ها همکاری‌های گسترده‌ای به‌خصوص در بخش نفت و تجارت کالا با ایران داشت، ضمن استقبال از تفاهم به دست آمده در لوزان ابراز امیدواری کرد این تفاهم به توافق جامع در 30 ژوئن بینجامد.
یک روز پس از انتشار بیانیه سوییس، هند اعلام کرد که تصمیم دارد قراردادهای نفتی پرمنفعتی با ایران امضا کند تا با توسعه بلوک میدان نفتی فارسی بتواند سالانه 5 میلیون تن ال‌ان‌جی وارد کند. این درحالی است که کنسرسیومی از شرکت‌های هندی «اُ ان‌جی سی ودیش»، شرکت ایندین اویل، اویل ایندیا، در سال 2002، توسعه بلوک فارسی ایران را برعهده گرفته بودند. اگرچه این شرکت‌ها حقوق مالکیتی ندارند، اما 15 درصد از سرمایه‌گذاری خود را به محض دریافت حقوق توسعه برای میدان گازی فرزاد ب در بلوک فارسی دریافت خواهند کرد. براساس برآوردها، بلوک فارسی بیش از 21.68 تریلیون فوت مکعب گاز درجا دارد و ذخایر قابل استحصال آن به 12.8 تریلیون فوت مکعب می‌رسد.
با وجود ابراز خشنودی دهلی از تفاهمنامه سوییس و دورنمای لغو تحریم‌های ایران، این کشور هنوز هم گره‌های کوری در رابطه انرژی خود با ایران دارد. یکی از این گره‌ها، مشکل پرداخت بدهی‌های نفتی هند به ایران است. این بدهی‌ها که عمدتا به دلیل واردات نفت و عدم پرداخت بهای آن به دلیل تحریم‌های ناظر بر نقل و انتقال بانکی به وجود آمده است، طی ماه‌های اخیر به 8.8 میلیارد دلار افزایش یافته است. هند تا کنون تحریم‌ها را علت اصلی عدم پرداخت بدهی کلان خود به ایران اعلام کرده، اما به‌نظر می‌رسد با حل‌شدن این مشکل نیز این کشور حداقل در آینده نزدیک اقدام به حل مشکل نخواهد کرد.
گره کور دیگر در رابطه دو کشور، تردید هند برای انحلال همکاری 40 ساله شرکت کشتیرانی «ایران و هند» است. تفاهم لوزان دقیقا 2 سال پس از انحلال شرکت کشتیرانی ایران و هند صورت گرفته است. شرکت کشتیرانی ایران و هند، یک همکاری و سرمایه‌گذاری مشترک میان شرکت کشتیرانی هند و کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران بود. پس از تفاهم لوزان و لغو کامل تحریم‌ها، تجارت مشترک ایران و هند در زمینه کشتیرانی می‌تواند دوباره از سرگرفته شود. اگر این همکاری مشترک از سرگرفته شود، این امر نگرانی عمده هند در یافتن نفتکش را رفع خواهد کرد. در هر حال پیش‌بینی آینده روابط انرژی دو کشور کمی پیچیده است زیرا عوامل بسیاری در آن دخالت دارد.
تاریخچه‌ای طولانی، اما پیچیده
«حتانوی مادان» یکی از کارشناسان «بروکینگز» درباره رابطه هند و ایران می‌نویسد: هنگامی که از کارشناسی می‌پرسیدم در این شرایط ایران چه می‌کند؟ او دو جواب بیشتر نداشت؛ «نمی‌دانم» یا «بستگی دارد». هنگام بحث درباره رابطه ایران و هند نیز بهترین پاسخ به این سوال «پیچیده است» محسوب می‌شود. البته در ظاهر به نظر نمی‌رسد این رابطه پیچیده باشد چراکه سیاستمداران هندی به‌طور عمومی روی روابط تاریخی بین دوکشور تأکید می‌کنند.
در این میان عوامل بسیاری وجود دارد که هند را ترغیب می‌کند رابطه خود را با ایران حفظ کند. نیازهای انرژی هند یک عنصر اساسی در این معادله است. این کشور چهارمین مصرف‌کننده بزرگ انرژی در دنیاست که احتمالا به‌زودی به سومین مصرف‌کننده بزرگ تبدیل می‌شود و این در حالی است که نفت بیش از یک‌چهارم سبد انرژی هند را تشکیل می‌دهد. طبق آمار سایت «المانیتور» بین سال‌های 2001 تا 2011 مصرف گاز هند سالانه 10 درصد افزایش یافته است. در سال 2011 این کشور 2.3 هزار میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی مصرف کرده است. به نوشته المانیتور در سال 2012 ایران روزانه بین 350 تا 400 هزار بشکه نفت به هند صادر می‌کرد که این رقم 16 درصد نیاز نفتی هند را تامین می‌کرد. همچنین هند پس از چین و ژاپن با خرید 12 درصد کل صادرات نفت کشورمان، سومین واردکننده بزرگ نفت ایران محسوب می‌شود. اما پس از تشدید تحریم‌های نفتی این اعداد و ارقام تغییر کرد به‌طوری که اکنون ایران فقط 6 درصد کل نفت هند را تامین می‌کند.
آمریکا مانعی در خط لوله صلح
نقطه اوج روابط دو کشور به سال‌های 2001 تا 2003 برمی‌گردد که همکاری‌های اقتصادی و دفاعی بین تهران و دهلی رو به گسترش نهاد و حتی مانورهای مشترکی برگزار شد. در این دوران بود که موضوع احداث یک خط لوله گازی برای صادرات به هند معروف به خط «لوله صلح» به‌عنوان مهم‌ترین پروژه سیاسی - اقتصادی میان دو کشور مطرح شد. به نوشته وب‌سایت «انسیتو خاورمیانه » با استفاده از این خط لوله، گاز طبیعی ایران از طریق پاکستان به دهلی نو فرستاده می‌شود. چنین پروژه‌ای به‌طورحتم به متنوع‌سازی سبد انرژی هند و تاثیرگذاری این کشور برخاورمیانه و آسیای مرکزی خواهد افزود. با این وجود، این پروژه با مشکلات بسیاری روبه‌رو شد.
پس از 2005 میلادی، نقش آمریکا در رابطه دو کشور پررنگ‌تر شد، زیرا هند همزمان به دنبال رابطه‌ای نزدیک با غرب بود. رابطه هند و آمریکا در این تاریخ با هدف افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری در بخش انرژی آغاز شد. با انقلاب نفت شیل در آمریکا و گسترش ذخایر گاز طبیعی و صادرات آمریکا، اهمیت این کشور برای هند بیشتر شد. با چنین پس زمینه‌ای، تجارت گاز هند و ایران تاکنون به جایی نرسیده است. با وجود تخفیف در قیمت‌ها، خطر گذر لوله از پاکستان و فشار از سوی آمریکا مانع از آن شد که ایران و هند درباره این خط لوله به توافق نهایی برسند. از سوی دیگر هنوز برنامه صادرات «ال‌ان‌جی» تهران به هند عملی نشده است. این درحالی است که نخستین محموله ال‌ان‌جی ایران به هند قرار بود در سال 2009 به هند برسد که تاکنون عملیاتی نشده است.
کاهش صادرات به ایران
تضمین دریافت سرمایه
یکی دیگر از چالش‌های رابطه انرژی هند و ایران و هند و آمریکا در بخش پایین دست صنعت نفت است. پالایشگاه‌های هندی نفت ایرانی را پالایش می‌کردند و در مقابل بازار قابل‌توجهی برای محصولاتشان (به‌خصوص بنزین) در ایران داشتند. بدین ترتیب با وجود آن‌که هند یک واردکننده خالص نفت است، یکی از صادرکنندگان مهم محصولات نفتی محسوب می‌شود. پالایشگاه شرکت‌های Reliance و «اسار» برای صادرات بنزین و نفتا ساخته شده‌اند. اما در سال 2009 پالایشگاه Reliance از میزان صادرات بنزین به ایران کاست و همچنین تجارت کلی خود با ایران را به دلیل بیم از اقدامات تلافی‌جویانه آمریکا کمتر کرد. دلیل این امر بیم از آن بود که کمک بانک صادرات و واردات آمریکا به این پالایشگاه متوقف شود. این بانک وامی 900میلیون دلاری به این شرکت پرداخت کرد که گسترش پالایشگاه نفت Jamnagar را تضمین می‌کرد. پس از آن نیز تحریم‌ها سبب شد هند میزان واردات نفت از ایران را بکاهد. اما با وجود این کاهش، هند از معامله با ایران سود سرشاری به دست آورد. از آن‌جا که پرداخت‌ها به ایران به جای دلار با روپیه انجام می‌شد، طی سال مالی 2014-2013 این کشور 8.5 میلیارد دلار در هزینه‌های خود صرفه جویی کرد و به همین دلیل نفت ایران را به همان میزان قبل وارد می‌کرد.
دستیابی به سهم بازار هند با لغو تحریم‌ها
با وجود تمام این گره‌ها و مشکلات، در‌سال 2014 هند واردات نفت خود از ایران را افزود، به‌طوری که در ژانویه 2014 صادرات نفت ایران به هند به 412 هزار بشکه در روز رسید. هرچند این رقم تضمین نمی‌کند هند همین میزان نفت را در آینده از ایران وارد کند، اما نشان می‌دهد ایران به راحتی می‌تواند سهم خود از بازار هند را دوباره به دست آورد چراکه انتظار این است که واردات نفت هند از ایران در صورت برداشته شدن تحریم‌ها افزایش یابد. پیش‌بینی می‌شود شرکت نفت «اسار»، شرکت پالایشگاهی «مانگالوریا» و «پتروشیمی‌کار» واردات نفت خود را افزایش دهند. در مجموع به نظر می‌رسد رونق اقتصادی هند همراه افزایش نیاز به انرژی احتمالا روابط بسیار نزدیکی را میان دو کشور به وجود بیاورد.