حسام خراسانی روزنامه نگار
هر ساله با نزدیک شدن به ایام نوروز، طرح‌های نوروزی جمعیت هلال‌احمر به همت سه سازمان جوانان، داوطلبان و امدادونجات آغاز و تا نیمه دوم فروردین‌ماه در سراسر کشور به صورت یکپارچه اجرا می‌شود. اهمیت این طرح‌ها گروه هلال روزنامه شهروند را بر آن داشت تا با شروع هر کدام از آنها به‌طور مفصل به روند اجرایی شدن‌شان بپردازد و حالا هم با پایان این طرح‌ها به بررسی تحلیلی عملکرد این مجموعه با «مشاور مدیریت بحران رئیس جمعیت هلال‌احمر» و «رئیس مرکز کنترل بحران جمعیت» پرداخته است. دکتر حمیدرضا اسکاش در این گفت‌وگو از ضرورت فرهنگ‌سازی سفر در جامعه می‌گوید؛ آنچه در ادامه می‌آید، شرح این گفت‌وگو است.
برای شروع، به طرح‌های مناسبتی بپردازیم؛ آیا این طرح‌ها را می‌توان به مثابه شرایط اضطراری در کشور تلقی کرد؟
بله، مطمئنا؛ به‌طورکلی طرح‌های مناسبتی را می‌توان به 2 دسته طرح‌های موسمی و طرح‌های ویژه تقسیم کرد. طرح‌های نوروزی جزو طرح‌های موسمی یا فصلی قرار می‌گیرند. طرح تابستانه و زمستانه نیز ازجمله همین طرح‌هاست. دسته دیگر از طرح‌های مناسبتی هم طرح‌هایی است که در ایام خاص آیینی کشور برگزار می‌شود، ایامی مثل دهه محرم، ارتحال حضرت امام و ... .
هر 2 دسته‌ای که عنوان شد، شرایط اضطراری تلقی می‌شود. شرایط اضطراری تنها به بحران‌هایی مثل سیل و زلزله گفته نمی‌شود؛ شرایطی که در آن وضع جاری و طبیعی اجتماع تغییر کند و تمهیدات ویژه‌ای را بطلبد، به نوعی شرایط اضطراری گفته می‌شود. ما در ایام نوروز با یک شرایط اضطراری روبه‌رو می‌شویم؛ در این ایام هم مانند دیگر مناسبت‌ها ما 2 عنصر مشترک داریم؛ یک انبوه جمعیت و دو جابه‌جایی. جابه‌جاییِ انبوه جمعیت، می‌تواند مخاطرات سفر را به دنبال داشته باشد و همین شرایط اضطراری را پدید‌می‌آورد.
به نظر شما چه تمهیداتی باید اندیشیده شود تا هزینه مالی و زمانی طرح‌های مناسبتی کاهش پیدا کند؟
مسلما پیشگیری به‌صرفه‌تر و بهتر از درمان است؛ این مساله، اصلی است که همگان بر آن باور دارند و این اصل به قدری مشهود است که حتی نیاز به توضیح و ارایه ادله ندارد. پس بدیهی است که این امر باید در برنامه‌ریزی‌های امدادی و خدماتی تمام مجموعه‌ها و نهادهای مربوطه وجود داشته باشد. نباید اجازه بدهیم که شرایط عادی به یک شرایط اضطراری و سپس به بحران تبدیل شود. با توجه به این‌که طرح‌های مناسبتی به‌طور مکرر تکرار می‌شوند، باید به این سمت حرکت کرد که با تکرار هر باره آن با وضع و اختلال کمتری مواجه شویم. سوال این است چگونه باید به این سمت حرکت کنیم، پاسخ فرهنگ‌سازی مستمر است. این کلمه بسیار بیان شده و گوش ما در روز بارها این کلمه را می‌شنود و دقیقا سوال همین است که پس چرا این فرهنگ‌سازی آنچنان که باید اتفاق نمی‌افتد. ما نیازمند فرهنگ‌سازی سفر در جامعه هستیم.
ما تا چه حد در زمینه فرهنگ‌سازی موفق بوده‌ایم؟
مشکل اصلی در موضوع فرهنگ‌سازی این است که ما در آستانه این طرح‌ها به فکر فرهنگ‌سازی می‌افتیم. این‌که می‌گویم «ما»، منظور هلال‌احمر یا راهنمایی و رانندگی یا حتی دولت نیست؛ اینها اغلب نهاد اجرایی هستند که مطمئنا باید در شرایط پدیدآمده در طرح‌های مناسبتی تمرکز خود را روی فعالیت اجرایی قرار دهند. ببینید؛ وقتی می‌گویم «فرهنگ‌سازی» خطابم تمام سطوح اجتماعی جامعه است، دولت، دانشگاه، صداوسیمــا، نمایندگـان، سازمان‌های مردم‌نهاد و حتی خود خانواده‌ها همه باید به این سمت حرکت کنیم. نیروی انتظامی، اورژانس و بسیاری از نهادهای اجرایی را نگاه کنید؛ در همین نوروز 94 همه در آستانه این حرکت عظیم مردمی شروع می‌کنیم به آگاهی دادن؛ زمانی که دغدغه اصلی مردم سفر است، خانواده‌ها از مسائل مالی سفر نگرانند و به دنبال انتخاب محل و مکان سفر هستند.
پس فعالیت‌های آگاهی‌بخشی زمانی می‌تواند تاثیرگذار باشد که به صورت مستمر اجرا شود...
بله؛ فعالیت آگاهی‌بخشی باید به صورت مستمر نه‌به صورت موجی اجرا شود، این روند حتما می‌تواند تاثیرگذار باشد. سازمان جوانان جمعیت هلال‌احمر فعالیت‌هایی در این زمینه انجام داده که بسیار مثبت است. من هم این عقیده را دارم که هر چقدر بیشتر بر آگاهی‌بخشی عمومی سرمایه‌گذاری کنیم، فواید بیشتری را هم دریافت خواهیم کرد اما منهای چند حرکت مثبت در زمینه فرهنگ‌سازی متاسفانه هنوز در کشور ما، اغلب مدیران توجه‌شان به برنامه سخت‌افزاری است(برنامه‌های سازه‌ای و فیزیکی)؛ کمترند آنان که به برنامه‌های مغزافزاری و نرم‌افزاری مانند فرهنگ‌سازی، عملاً تمایل بیشتری نشان دهند اما با این وجود سال به سال گرایش مدیران به سمت کارهای پایه و مغزافزاری بیشتر می‌شود، ولی هنوز تا رسیدن به ایده‌آل این موضوع فاصله زیادی داریم. ما می‌توانیم با استفاده از برنامه‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی، بسیاری از دغدغه‌های کشور مانند مرگ‌ومیر ناشی از رانندگی را کاهش دهیم.
به فعالیت سازمان جوانان جمعیت هلال‌احمر در زمینه فرهنگ‌سازی اشاره کردید؛ برای نمونه می‌توانید به چند مورد اشاره کنید؟
بله؛ همین کمپین کاهش تصادفات که این سازمان در طرح نوروزی اجرا کرد و ادامه‌دار است یا فعالیت و آموزش‌هایی که در مدارس دنبال می‌شود؛ مثل تشکیل کانون‌های دانش‌آموزی. قطعا ما با اجرای این برنامه‌ها پاسخ مثبت دریافت خواهیم کرد. من شخصا به کار روی نسل آینده معتقدم؛ لازمه ماندگاری یک حرکت، آغاز شدن آن از مدارس است. چون آنها آینده را تشکیل می‌دهند، من به این حرکت امیدوارم و می‌دانم در صورت اجرای چنین برنامه‌هایی و تکرار مستمر آنها به نتیجه‌های خوبی در آینده می‌رسیم.
دکتر اسکاش، به طور مشخص چه راهکاری برای نحوه اجرای طـرح‌های نــوروزی در جمعــیت هلال‌احمر ارایه می‌دهید؟
سفر یک فرآیند سه مرحله‌ای است: «ترک مکان»، «حرکت» و «استقرار مجدد». تمامی افراد در سفر این فرآیند سه مرحله‌ای را طی می‌کنند. جمعیت هلال‌احمر باید در هر سه حوزه با برنامه‌ریزی مشخص حاضر باشد. ما در «ترک مکان» آگاهی‌بخشی، اطلاع‌رسانی و بحث ایمنی سفر را دنبال کردیم؛ سازمان جوانان متولی اصلی این حوزه بود. در قسمت «حرکت» نیاز به امدادرسانی در مسیر است؛ جمعیت هلال‌احمر استان‌ها و شعب شهرستان‌ها، ارایه خدمات امدادونجات را به عهده داشتند تا در صورت نیاز، در جاده، کوهستان، دریا و هر نقطه دیگری، به کمک هموطنان خود بشتابند. در «استقرار مجدد» یا مقصد هم ما نیازمند ارایه خدمات هستیم که سازمانی همچون سازمان داوطلبان و جوانان در این زمینه فعال بودند. حتی ما در حوزه «ترک مکان»، تنها بودن عده‌ای از سالمندان در خانه‌هایشان را مدنظر قرار دادیم و سازمان داوطلبان با اجرای طرح نیابت به دیدار و دلجویی از مددجویان در خانه‌ها و آسایشگاه‌های سالمندان رفت. نگاه فرآیندی به مقوله سفر در جمعیت هلال‌احمر باعث شد تا ما شاهد اجرایی شدن طرح‌هایی همچون چادر دوستدار کودک یا چادر نماز یا ایستگاه سلامت که به تست قند خون و فشار خون می‌پرداخت، باشیم. این برنامه‌ها نشان می‌دهد که جمعیت هلال‌احمر به‌عنوان یک برنامه تک‌بعدی به مقوله سفر نگاه نکرده است؛ درواقع همان موضوع که در اول گفت‌وگو بیان کردم به سفر به‌عنوان یک فرآیند چندمرحله‌ای نگاه شده است.
در پایان اگر نکته خاصی مد نظرتان است، بفرمایید.
می‌خواهم در پایان این گفت‌وگو به نحوه مدیریت طرح‌های نوروزی در جمعیت هلال‌احمر اشاره کنم. مرکز کنترل بحران جمعیت هلال‌احمر که در ساختمان صلح مستقر است، مثل سال قبل فعال شد و این وظیفه را مثل هر سال بر عهده گرفت اما با یک ویژگی جدید؛ همان‌طور که گفتم سه سازمان داوطلبان و جوانان و امدادونجات در طرح نوروزی جمعیت هلال‌احمر به علاوه 31 جمعیت استانی و جمعیت کیش به‌عنوان سامانه‌های میدانی در طرح‌های نوروزی جمعیت فعالیت کردند. تمام این سازمان‌ها و جمعیت‌های استانی نیاز دارند هماهنگ با هم فعالیت کنند؛ مرکز کنترل بحران جمعیت هلال‌احمر در راستای همین هماهنگی فعالیت می‌کند. امسال هم مرکز کنترل بحران جمعیت به صورت شبانه‌روزی فعال شد و تا آخرین لحظات 15 فروردین فعالیت خود را به همین صورت ادامه داد. اگر چه هر یک از سازمان‌های سه‌گانه مذکور در جمعیت، عملکرد عوامل میدانی خود را در سطح استان‌ها و شعب جمعیت در شهرستان‌ها پایش و کنترل و حمایت می‌کرد، این مرکز نیز سه محور را در راستای مدیریت یکپارچه مدنظر قرار داد؛ یکی از این محورها پایش عملکردها است؛ عملکرد متنوع که توسط سازمان‌ها و ستادهای مختلف در طول طرح انجام شد، در این مرکز نظارت و پایش می‌شد. چنانچه اختلالی در نحوه ارایه خدمات امدادی و حمایتی پیش می‌آمد، با اطلاعاتی که به این مرکز می‌رسید، می‌توانستیم نواقص را رفع و حتی پیشگیری کنیم. ما قبل از آغاز نوروز هم جلساتی با مسئولان این سازمان‌ها و این ستادها برقرار و سعی کردیم در حد امکان از وقوع ناهماهنگی‌ها، پیشگیری کنیم. دومین فعالیت، جمع‌آوری دقیق و مستمر اطلاعات سوانح بود؛ این اطلاعات می‌تواند در سال‌های متوالی نیز مورد استفاده قرار گیرد. تقویت مدیریت و پایش ستادی و یکپارچه جمعیت در سطح کلان، جهت پایش مضاعف وقوع بحران‌های گسترده نیز یکی دیگر از محورهای فعالیت مرکز کنترل و مدیریت بحران جمعیت هلال‌احمر در طول اجرای طرح‌های نوروزی بود که با کمک و همدلی مثال‌زدنی سازمان‌های امدادونجات، داوطلبان و جوانان، با کیفیت مطلوبی به انجام رسید. در آخر به‌عنوان یک امدادگر، از همه همکاران عزیز و نوع‌دوست خودم در خانواده بزرگ جمعیت هلال‌احمر کشور تشکر کرده و خداقوت عرض می‌کنم.