[  حمید رضا خالدی ]  گزارش های منتشر شده از سوی مركز پژوهش‌هاي كشور حکایت از آن دارد كه در حالیکه حوادث شغلي، سومين علت مرگ ‌و مير در جهان است، این عوامل در کشورما دومين علت مرگ ايراني‌ها پس از تصادف‌هاي جاده‌اي محسوب می شود .براساس پژوهشی که با عنوان «بررسی حوادث ناشی از کار و حقوق اجتماعی کارگران معادن با تمرکز بر حادثه معدن طبس» انجام شده در سال‌های 1400 و 1401، سه هزار و 826 نفر در جایی که محیط کارشان بوده، مرده‌اند؛ مرگ بر اثر حادثه ناشی از کار که در ایران بعد از تصادف‌های جاده‌ای، دومین عامل مرگ‌ومیر آدم‌هاست. این سه هزار و 826 نفر، جزو 84 هزار و 638 نفری بوده‌اند که در سال‌های 1400 و 1401، دچار حادثه شغلی شده، بیمه بوده‌اند و نام‌شان در بررسی‌های سازمان تامین اجتماعی ثبت شده است. براساس آمار سازمان پزشکی قانونی در سال 1400، 28 هزار و 127 و در سال 1401، 26 هزار و 74 مورد از معاینات پزشکی، مربوط به معاینات مصدومان ناشی از حوادث کار بوده است با این حال به نظر می رسد حوادث حوزه کارنیاز به برنامه ریزی و اتخاذ تصمیماتی برای کاهش آن داشته باشد ، حوادثی که حتی یک مورد آن نیز زیاد و قابل تامل است.

حوادث ناشی از کار رویداد یا پیامدی است که در حین انجام یک کار رخ می دهد و منجر به صدمات کشنده یا غیر مرگبار ناشی از کار می شود.
البته تعریف دیگری، طبق ماده 60 قانون بیمه تامین اجتماعی ذکر شده است:هر اتفاق ناگواری که در حین انجام وظیفه یا به سبب آن برای بیمه‌شده رخ دهد، جزو حوادث ناشی از کار خواهد بود. براساس آمار سازمان بین‌المللی ILO  سالانه نزدیک به سه میلیون نفر در جهان در اثر حوادث و بیماری‌های ناشی از کار جان خود را از دست می‌دهند. این سازمان برآورد کرده است که ۳۹۵ میلیون نفر کارگر در سراسر جهان، صدمات غیرکشنده ناشی از کار را متحمل شده‌اند. علاوه بر اين، حدود 2.93 كارگر در نتيجه عوامل مرتبط با كار جان خود را از دست دادند كه افزايشي بيش از 12درصدي در مقايسه با سال 2000 را نشان مي‌دهد. براي مثال نيروي كار جهاني بين سال‌هاي 2000 تا 2019، 26درصد افزايش يافته و از 2.75 ميليارد به 3.46 ميليارد رسيده است همچنين آمارهاي جهاني درباره كارگرها نشان مي‌دهد كه مرگ و مير ناشی از حوادث كار ميان مردان و زنان متفاوت است و ميزان مرگ و مير مردان (108.3 در هر یکصد هزار نفر در نيروي كار) به ‌طور قابل‌توجهي بيشتر از نرخ زنان (48.4 در هر یکصد هزار) است. البته براي تحليل اين مساله بايد به ميزان جمعيت مردان شاغل نسبت به زنان شاغل توجه شود. همچنين از نظر توزيع منطقه‌اي، آسيا و اقيانوسيه بالاترين سهم با 63درصد را دارند. به ‌طور نسبي، تلفات ناشي از كار ۶.۷۱درصد از كل مرگ و ميرها را در سراسر جهان تشكيل مي‌دهد. تخمين زده مي‌شود كه بخش قابل انتساب مرگ و مير ناشی از كار در آفريقا (۷.۳۹درصد) و پس از آن آسيا و اقيانوسيه (۷.۱۳درصد) و اقيانوسيه (۶.۵۲درصد) بالاترين ميزان باشد. اكثر اين
 مرگ و ميرهاي ناشي از كار، ۲.۶ ميليون نفر به بيماري‌های ناشي از كار نسبت داده شده در‌حالی كه حوادث كار، منجر به مرگ ۳۳۰۰۰۰ شده است.

از عوامل موثر تا دلایل تفاوت آماری
نکته حایز اهمیت اینکه ترکیب مرگ‌ومیرهای ناشی از کار در جهان نشان می‌دهد که از بین مجموعه عوامل تأثیرگذار، بیماری‌های جسمی و روانی بخش قابل توجهی از مرگ‌های ناشی از کار را تشکیل داده‌اند و صدمات ناشی از کار هم سهم ۱۱ درصدی از مرگ‌ها را به خود اختصاص داده است. در ایران، تعداد حادثه‌دیدگان شغلی تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی کشور براساس آمار رسمی منتشرشده توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در سال 1401، 38 هزار و 734 مورد بوده است که از این تعداد 37 هزار و 173 نفر بهبودی کامل، 36 نفر ازکارافتاده کلی، 64 نفر ازکارافتاده جزئی، 455 نفر فوت و 1006 نفر هم غرامت نقص عضو دریافت کرده‌اند.
با این حال، آمار سازمان پزشکی قانونی درباره فوتی‌ها در حوادث کار اما متفاوت از اینها است؛ براساس اعلام این سازمان، 1900 نفر بر اثر حوادث شغلی مرده‌اند، درحالی‌که سازمان تامین اجتماعی این تعداد را درباره بیمه‌شدگان اعلام کرده و آن را 455 نفر در سال 1401 دانسته است.
در اين زمينه، بروز حوادث متعدد كار در معادن در 6 ماهه اول سال 1403 و نرخ افزايشي آن به ‌نسبت سال‌هاي پيشين و افزايش قابل توجه تعداد جانباختگان اين حوادث، هشدار جدي و فراخوان مجدد بر بازبينی سياست‌های مربوط به ايمني كار و حقوق تامين اجتماعي كارگران است. پژوهشگران اين گزارش در ابتداي اين بخش به عنوان راه‌حل نوشته‌اند كه «فقدان سيستم مانيتورينگ و گازسنجی خودكار در معدن، عدم انجام عمليات گاززدايی و ناكارآمدی ساختار بازرسي از معدن اشاره كرد. برای پيشگيری از تكرار حوادث مشابه راهكارهايی مانند: آموزش و تقويت دانش و مهارت ذي‌نفعان، استانداردسازي دستگاه‌ها و تجهيزات ايمنی معادن، اصلاح‌ ساختار نظارت و بازرسي بر ايمنی معادن، بازنگری، تفكيك و اولويت‌بندي در آيين‌نامه‌ ايمني معادن و همچنين اصلاح قوانين بازرسی و مسئوليت‌هاي حقوقی بازرسان، راهگشا به نظر مي‌رسد.»اين گزارش اشاره می‌كند که براساس آمار سازمان تامين اجتماعی در سال ۱۴۰۰، از ميان بيمه‌شدگان 45 هزارو 904 نفر دچار حادثه شغلي شده‌اند. اين تعداد از آسيب‌ديدگان در سال ۱۴۰۱ به 38 هزارو 724 نفر رسيده كه نشان از كاهش ۱۵درصدي آسيب‌ديدگی در حوادث كار است. از تعداد نزديك به ۳۹ هزار نفر حادثه‌ديده شغلی در سال ۱۴۰۰، ۴۵۵ مورد منجر به فوت و ۳۶ مورد آن منجر به دريافت غرامت نقص عضو و 37 هزارو 173 مورد منجر به بهبودی كامل شده است.

آمار پزشک قانونی
براساس آمار سازمان پزشكي قانوني نيز در سال ۱۴۰۰
28 هزارو 127  و در سال ۱۴۰۱، ۲۶۰۷۴ مورد از معاينات پزشكي، مربوط به معاينات مصدومين ناشي از حوادث كار بوده است آماری که نسبت به سال ۱۴۰۰، كاهش ۷.۳درصدی را نشان مي‌دهد. اما وضعيت معادن نشان از نداشتن استانداردهاي لازم براي كار است تا جايي كه درباره معادن زغال‌سنگ در سال ۱۴۰۰ حدود ۴۴ معدن دچار حادثه شده كه در ۳۶۸ حادثه منجر به آسيب‌ديدگي ۳۶۸ نفر شده است. در این میان حوادث معادن در سال ۱۴۰۰ به ۳۵ فوت، ۲۲ مورد از كارافتادگی جزيی، ۱۰ مورد نقص عضو و ۱۳۷۸ مورد بهبود كامل انجاميده كه در مورد معادن زغال‌سنگ به ۵ مورد فوت، ۷ مورد از كارافتادگي جزيي، يك مورد نقص عضو و ۳۵۵ مورد بهبود كامل منجر شده که در نوع خود آمار قابل توجهی محسوب می شودکه باعث شده تا معادن زغال‌سنگ در حوادث،از نظر تعداد افراد آسيب‌ديده هم رتبه دوم را داشته باشند. سازمان بين‌المللي كار در آماري بيشترين آسيب‌هاي ناشي از محل كار را به بيماري‌ گردش خون با ۳۲.۳۶درصد مرتبط می دانند و آسيب‌هايی مانند بيماري‌های ارتباطی و عصبي و... را در رتبه های بعدی قرار داده است.

علل بروز حوادث ناشی از کار
داود میثمی، کارشناس ایمنی در محیط کار در این خصوص با ذکر اینکه در مورد حوادث رخ داده در محیط  کار عوامل مختلفی موثر است به «شهروند» می گوید: در این زمینه عوامل متنوع و متعددی دخیل هستند. عواملی مانند نوع کار، ساعت کار، موادی که کارگران با آن سر و کار دارند، محیط کارگاه، دستگاه های مورد استفاده و ....   وی با تاکید براینکه برخلاف تصور، آمار حوادث و
 فوتی های ناشی از کار در کشور ما پایین تر از بسیاری از کشورهای جهان و حتی کشورهای توسعه یافته است می گوید: اما همین تعداد حادثه نیزبه هر حال خوشایند نیست و باید برای کاهش آن تلاش کرد.وی با بیان برخی از عوامل دیگر که در بروز اینگونه حوادث موثر هستند می گوید: اگر بخواهیم موشکافانه تر به موضوع نگاه کنیم، می توانیم به مواردی مانند عدم آموزش کارگران در مورد انجام کارهای محوله، عدم آشنایی کارگران با نحوه کار با دستگاه ها، عدم وجود وسایل ایمنی روی بعضی از دستگاهها، بی توجهی
پاره ای از کارفرمایان به دستورات ایمنی و بهداشتی که از طرف بازرسان کار به آن ها ارائه می شودو... اشاره کنیم.میثمی به یکی دیگر از عوامل موثر در این زمینه اشاره کرده و می گوید: همچنین غرور و اعتماد بی جای کارگران با سابقه و ماهر
 که تصور می کنند رعایت مقررات ایمنی و انجام احتیاط های لازم در هنگام انجام کار، ممکن است به ترس تعبیر نیزدر بسیاری از مواردباعث حادثه برای آن ها می شود.اما اینها تنها عوامل روحی و روانی موثر در بروز حوادث کاری نیستند. میثمی در این زمینه می گوید: مثلا تشویش و اضطراب یک کارگر در بعضی کارگاهها مانند نگرانی های خانوادگی، زحمت پیدا کردن کار، ترس از دست دادن کار، بدی روابط کارگر و کارفرما هم از جمله همین عوامل روحی و روانی است که می تواند در افزایش آمار حوادث کارگری نقش موثری را داشته باشد.به گفته این کارشناس ایمنی در محیط کار، شوخی ها و حرکات نابجا در محیط کار و دخالت بی مورد بعضی از کارگران به کارهایی که ارتباطی به کارگر ندارد نیز از دیگر عواملی است که در شکل گیری حوادث کارگری موثراست.

نقش موثر کارفرمایان در حوادث کاری
وی به نقش کارفرمایان در این زمینه اشاره کرده و
می افزاید: متاسفانه در عمل، گروهی از کارفرمایان به زیان ها  و تبعات ناشی از حوادث آگاهی ندارند و برای همین علاقه چندانی به برنامه های ایمنی نشان نمی دهند. این گروه معمولاً دستورات ایمنی را زائد دست و پاگیر و غیرمولد می دانند و به همین دلیل برای تهیه وسایل ایمنی لازم تعویض ابزار فرسوده ...تعلل و تلاش می کنند تا از زیر بار آن شانه خالی کنند. وی به بهانه های کارفرمایان در توجیه حوادث کارگری نیز اشاره می کند و می گوید: جالب اینجاست که برخی از کارگران و کارفرمایان با این استدلال که سرنوشت و قسمت بر همه چیز مقدم است، رعایت مقررات ایمنی و بهداشتی را بیهوده و زائد می دانند در حالیکه  این تفکر با مبانی هیچ یک از ادیان، مخصوصاً دین مبین اسلام همخوانی ندارد!
این کارشناس ایمنی کار ادامه می دهد: از سوی دیگر عدم وجود شرایط بهداشتی در بعضی از کارگاه ها مانند آلودگی هوا، عدم وجود تهویه مناسب حرارت و رطوبت نامناسب، روشنائی کم، سر و صدای زیاد، وجود مواد زیان آور در فضا و ... باعث کسالت روحی کارگر و ایجاد حادثه می شود که آنهم به کارفرمایان بر می گردد.

وجهه قانونی حوادث کارگری

میثمی همچنین در پاسخ به این سوال که  آیا قوانین کنونی توانسته در احقاق حقوق حمایتی از کارگرانی که در حوادث مختلف دچار جراحت شده یا خسارت مالی
می بینند باشد؟ نیز می گوید: در این زمینه در قانون بندهای زیادی به تعیین تکلیف رابطه کارفرما با کارگر در زمان بروز حادثه اختصاص پیدا کرده است. مثلا بر اساس ماده ۶۵ زمانی که یک حادثه رخ بدهد کارفرما و سایر مسئولان وظیفه دارند که تمام امکانات و شرایط لازم را برای جلوگیری از آسیب دیدن بیشتر کارگر فراهم کنند یا بر اساس ماده ۶۶ اگر ثابت شود که حادثه ی ایجاد شده به دلیل سهل انگاری و غفلت و عدم امکانات لازم از طرف کارفرما ایجاد شده ،صندوق تامین اجتماعی طبق ماده۵۰ تمام هزینه هایی را که برای کارگر لازم است را پرداخت می کند وآن از کارفرما میگیرد.
وی در همین خصوص می گوید:  از سوی دیگر بر اساس ماده ۹۰ فردی که کار میکند باید متناسب با کاری که به آن میدهند استعدادو توان جسمی آن را داشته باشد وقبل از انجام کار کارفرما بایدترتیب یک معاینه ی پزشکی را بدهد تا ببیند کارگر سالم است یا خیر و اینکه برحسب توان جسمی وی، وظایفش را مشخص کنند.
این کارشناس ادامه می دهد: بر اساس ماده ۹۱ تمام کارفرمایان و مسولان وظیفه دارند که تمام امکانات و وسایلی که برای حفاظت جان کارگران لازم است فراهم کنند و دراختیار آنها قرار دهد ضمن آنکه بر کار کارگران نظارت دقیقی داشته باشند که کارها را طبق قوانین و اصول مشخص شده انجام دهند. و بالاخره اینکه  ماده 79 نیز تاکید دارد که کار کردن افراد زیر۱۵سال ممنوع است و چنانچه کارفرما این گروه سنی را به کارگیرد ازنظر قانونی تخلف محسوب می شود ومسئولیت کیفری داردو اگرحادثه ای نیز برای آنها اتفاق بیفتد مجازات شدیدی برای کارفرما در نظر گرفته می شود. بنابراین همانطور که می بینید قانون پیش بینی های لازم را برای مواجهه با حوادث کاری کرده است و چنانچه حادثه ای رخ دهد، دادگاه می تواند در مورد آن قضاوت کند.