[مریم رضاخواه]با پیشرفت تکنولوژی، وسایل الکترونیکی به بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره انسان‌ها تبدیل شده است اما این پیشرفت‌ها به یک چالش زیست‌محیطی و بهداشتی بزرگ تبدیل شده‌اند: زباله‌های الکترونیکی.
زباله‌های الکترونیکی به مجموعه‌ای از تجهیزات و دستگاه‌های الکترونیکی اطلاق می‌شود که دیگر کاربردی ندارند یا خراب شده‌اند و به پایان عمر مفید خود رسیده‌اند. این زباله‌ها شامل دستگاه‌هایی همچون تلفن‌های همراه قدیمی، کامپیوترها، تلویزیون‌ها، ماشین‌های لباسشویی، یخچال‌ها و بسیاری از وسایل دیگر می‌شود. با توجه به افزایش روزافزون مصرف این تجهیزات در جوامع مختلف، حجم زباله‌های الکترونیکی نیز به شدت در حال افزایش است. طبق آمارهای جهانی، هر ساله میلیاردها تن زباله الکترونیکی تولید می‌شود و این موضوع به یکی از بحران‌های بزرگ زیست‌محیطی تبدیل شده است.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های زباله‌های الکترونیکی، وجود مواد شیمیایی و فلزات سنگین در ساختار آنها است. در واقع، تهدیدات ناشی از زباله‌های الکترونیکی نه‌تنها محدود به آلودگی‌های شیمیایی و خطرات فیزیکی برای انسان‌ها است، بلکه این پدیده تأثیرات بسیار منفی بر روی طبیعت و محیط‌زیست دارد. از آلودگی خاک و منابع آبی گرفته تا آسیب‌های ناشی از مواد سمی در هوا و تأثیرات منفی بر حیات‌وحش.
«شهروند» در گفت و گو با کارشناسان تأثیرات تهدیدآمیز زباله‌های الکترونیکی را بر انسان و طبیعت بررسی می کند و راهکارهایی برای مدیریت صحیح و کاهش اثرات منفی این زباله‌ها ارائه می دهد.
با افزایش روزافزون تولید و مصرف این دستگاه‌ها و در نتیجه انباشت زباله‌های الکترونیکی، این بحران به یکی از چالش‌های مهم جهانی تبدیل شده است. بنابراین، ضروری است که جوامع مختلف با اتخاذ راهکارهای مناسب برای بازیافت، کاهش تولید این زباله‌ها و استفاده از فناوری‌های سبز، به دنبال کاهش اثرات منفی این زباله‌ها بر انسان و طبیعت باشند. این مسئله نه تنها به نفع نسل حاضر، بلکه برای حفاظت از سلامت محیط‌زیست برای نسل‌های آینده نیز اهمیت بسیاری دارد.
تهدیدات محیط زیستی
اکنون این سوال مطرح است که زباله‌های الکترونیکی چه اثرات زیست‌محیطی قابل توجهی دارند و چگونه این اثرات می‌تواند نسل‌های آینده را تهدید کند؟ محمدعلی یکتا نیک، کارشناس حیات وحش و محیط زیست به شهروند پاسخ می دهد: « زباله‌های الکترونیکی به عنوان یکی از بزرگترین تهدیدات محیط‌زیستی مطرح هستند. هر دستگاه الکترونیکی که از رده خارج می‌شود، می‌تواند شامل مواد سمی مانند سرب، جیوه، کادمیوم، برم و آرسنیک باشد. این مواد در فرآیند بازیافت یا دفع نادرست، به راحتی وارد آب، خاک و هوا می‌شوند. برای مثال، سرب می‌تواند خاک را آلوده کند و در بلندمدت به منابع آبی نفوذ کند. این مسئله می‌تواند به سلامت خاک، آب‌ها و همچنین گیاهان و موجودات زنده که از این منابع استفاده می‌کنند، آسیب بزند.
این آلودگی‌ها نه‌تنها برای اکوسیستم‌های کنونی تهدیدی جدی هستند، بلکه می‌توانند برای نسل‌های آینده نیز خطرناک باشند. برای مثال، زمانی که فلزات سنگین وارد زنجیره غذایی می‌شوند، می‌توانند در بدن انسان‌ها و حیوانات تجمع یابند و موجب بیماری‌های مزمن و حتی سرطان شوند. این آلودگی‌ها در صورت عدم مدیریت مناسب، می‌تواند به کاهش تنوع زیستی و تخریب اکوسیستم‌ها منجر شود.
اما چگونه می توان بحران زباله‌های الکترونیکی را از بین برد و اثرات آن را کاهش دهیم؟ یکتا نیک پاسخ می دهد: «برای مقابله با بحران زباله‌های الکترونیکی، اولین گام، پیشگیری از تولید بیش از حد این زباله‌هاست. باید برنامه‌هایی برای ارتقاء فرهنگ مصرف مسئولانه در جامعه وجود داشته باشد. این یعنی طراحی و تولید دستگاه‌های الکترونیکی با عمر طولانی‌تر و قابلیت تعمیر آسان، به‌طوری‌که مصرف‌کنندگان کمتر به تعویض دستگاه‌ها روی آورند. بازیافت ایمن و استاندارد نیز بسیار مهم است. باید سیستم‌های بازیافت کارآمد و مطابق با استانداردهای زیست‌محیطی در سطح جهانی ایجاد شود. این فرآیندها باید با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته انجام شوند تا از پخش مواد سمی جلوگیری شود. علاوه بر این، باید قوانین سختگیرانه‌تری برای جلوگیری از قاچاق زباله‌های الکترونیکی به کشورهای در حال توسعه تصویب شود، چراکه این کشورها معمولاً فاقد زیرساخت‌های لازم برای بازیافت صحیح این زباله‌ها هستند.»
تهدیدات سلامتی
این زباله‌ها نه تنها از نظر محیط زیستی مشکل‌زا هستند، بلکه می‌توانند به سلامت انسان‌ها نیز آسیب برسانند. زباله‌های الکترونیکی چگونه می‌توانند به سلامت انسان آسیب بزنند و اثرات آن در درازمدت چیست؟
قرارگیری در معرض مواد شیمیایی موجود در زباله‌های الکترونیکی می‌تواند به بیماری‌های مزمن مانند سرطان، اختلالات عصبی و مشکلات تنفسی منجر شود. آلودگی ناشی از زباله‌های الکترونیکی می‌تواند اثرات منفی روی سلامت نسل‌های آینده داشته باشد که از طریق زنجیره غذایی، آب و خاک به آنها منتقل می‌شود.
مجتبی احمدی پزشک عمومی در این رابطه به «شهروند» می گوید: «زباله‌های الکترونیکی عمدتاً حاوی مواد سمی هستند که در صورت عدم دفع صحیح، می‌توانند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به بدن انسان وارد شوند. یکی از خطرات عمده، فلزات سنگین مانند سرب و کادمیوم است که می‌توانند از طریق استنشاق گرد و غبار یا تماس مستقیم وارد بدن شوند. برای مثال، سرب به سیستم عصبی آسیب می‌زند و به‌ویژه در کودکان می‌تواند باعث اختلالات رفتاری و مشکلات یادگیری شود. همچنین، جیوه و کادمیوم نیز برای کلیه‌ها و کبد آسیب‌زا هستند و در صورت تجمع در بدن، می‌توانند مشکلات جدی ایجاد کنند.
یکی دیگر از خطرات، آلودگی هوا است. در برخی از کشورهای در حال توسعه، که زباله‌های الکترونیکی به‌صورت غیررسمی سوزانده می‌شوند، دود ناشی از این مواد شیمیایی سمی به هوا وارد می‌شود و می‌تواند باعث مشکلات تنفسی، آسیب به ریه‌ها و حتی سرطان شود. افراد در معرض این دود‌ها به ویژه کارگران در محل‌های بازیافت غیررسمی و ساکنان نواحی اطراف، بیشترین آسیب را می‌بینند.
او در رابطه با اینکه چه اقداماتی می‌تواند به کاهش اثرات منفی بر سلامت عمومی کمک کند، می گوید: « اولین اقدام، ایجاد آگاهی عمومی است. مردم باید بدانند که این زباله‌ها می‌توانند چقدر خطرناک باشند و چطور باید از آنها به‌درستی استفاده و دفع کنند. آموزش مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان در خصوص استفاده درست و مسئولانه از وسایل الکترونیکی و همچنین تشویق به بازیافت صحیح می‌تواند در کاهش اثرات منفی مؤثر باشد. دومین اقدام، بهبود فرآیندهای بازیافت در سطح جهانی است. ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای بازیافت ایمن و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند از ورود مواد سمی به محیط‌زیست و بدن انسان‌ها جلوگیری کند. در نهایت، وضع قوانین سخت‌گیرانه در زمینه تولید و دفع زباله‌های الکترونیکی می‌تواند به کاهش این تهدیدات کمک کند.»
چالش‌های بازیافت زباله های دیجیتال
چالش‌های اساسی در بازیافت زباله‌های الکترونیکی چیست و چگونه می‌توان این مشکلات را حل کرد؟
امین رسولی کارشناس مدیریت پسماند، یکی از چالش‌های اصلی در بازیافت زباله‌های الکترونیکی، تنوع مواد استفاده‌شده در دستگاه‌های دیجیتال می داند. او به «شهروند» می گوید: «دستگاه‌های الکترونیکی معمولاً ترکیبی از فلزات گرانبها مانند طلا و نقره، فلزات سنگین مثل سرب و کادمیوم، و مواد پلاستیکی و شیمیایی هستند. جدا کردن این مواد به‌طور ایمن و بدون آلوده کردن محیط‌زیست یک فرآیند پیچیده است که نیاز به فناوری پیشرفته و دقت بالا دارد. چالش دیگر، نداشتن زیرساخت‌های مناسب در کشورهای در حال توسعه برای انجام بازیافت صحیح است. در این کشورها، معمولاً زباله‌های الکترونیکی به‌صورت غیررسمی بازیافت می‌شوند و به همین دلیل خطراتی برای کارگران و محیط‌زیست به‌وجود می‌آید.»
او به راهکارهایی برای بهبود این فرآیند و کاهش چالش‌ها اشاره می کند: « یکی از راهکارها، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین بازیافت است. برای بازیافت ایمن و مؤثر، نیاز به دستگاه‌ها و روش‌های پیشرفته داریم که بتوانند مواد سمی را از دیگر مواد تفکیک کنند و در عین حال از آلودگی جلوگیری کند. راهکار دیگر، ایجاد استانداردهای جهانی برای مدیریت زباله‌های الکترونیکی است. این استانداردها باید فرآیندهای جمع‌آوری، حمل و بازیافت زباله‌های الکترونیکی را به‌گونه‌ای تنظیم کنند که از پخش مواد سمی جلوگیری شود. همچنین، تقویت همکاری بین کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه برای انتقال دانش فنی و تأمین زیرساخت‌های لازم برای بازیافت صحیح می‌تواند به کاهش تهدیدات زیست‌محیطی کمک کند.»
لزوم اقدامات جهانی و فراگیر
زباله‌های الکترونیکی تهدیدات جدی برای انسان، محیط‌زیست دارند. در این زمینه، اقدامات فراگیر و جهانی لازم است که شامل ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای بازیافت، تصویب قوانین سخت‌گیرانه و ارتقاء آگاهی عمومی می‌شود. این اقدامات می‌توانند کمک کنند تا این بحران به‌طور مؤثر مدیریت شده و اثرات منفی آن کاهش یابد.
راهکارها و تدابیر
بهبود مدیریت زباله‌های الکترونیکی: ایجاد سیستم‌های مؤثر برای جمع‌آوری و بازیافت زباله‌های الکترونیکی می‌تواند به کاهش آثار زیست محیطی و بهداشتی آن کمک کند.
به عنوان مثال، ایجاد ایستگاه‌های بازیافت در مناطق مختلف می‌تواند افراد را به بازیافت زباله‌های الکترونیکی تشویق کند.
افزایش آگاهی عمومی: آموزش و آگاهی دادن به جامعه در مورد خطرات زباله‌های الکترونیکی و روش‌های صحیح دفع آنها می‌تواند به کاهش تولید این زباله‌ها کمک کند.
توسعه فناوری‌های سبز: استفاده از تکنولوژی‌هایی که از مواد قابل بازیافت و غیر سمی ساخته شده‌اند، می‌تواند به کاهش تولید زباله الکترونیکی و همچنین بهبود کارایی بازیافت کمک کند.
قوانین و مقررات: وضع قوانین و مقررات سخت‌گیرانه در زمینه تولید، فروش و بازیافت زباله‌های الکترونیکی می‌تواند به کاهش تولید این زباله‌ها و بهبود شرایط زیست محیطی کمک کند.