[ شهروند ] وضعیت کمبود آب در جهان و ایران از بحران‌های جدی محیط‌زیستی محسوب می‌شود که نیازمند بررسی همه‌جانبه است. طبق آمارها بیش از 2میلیارد نفر در کشورهایی با تنش آبی شدید زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود تا 2030 میلادی، تقاضای جهانی آب 40درصد افزایش یابد. این در حالی است که در صورت تداوم روند کنونی در آینده باید شاهد کاهش 25درصدی منابع آب تجدیدپذیر ایران تا 1410، افزایش دمای 2.6درجه‌ای تا 2050 میلادی در خاورمیانه و تشدید مهاجرت‌های اقلیمی در آفریقا و جنوب آسیا باشیم. این در حالی است که سازمان ملل هشدار می‌دهد تا 2030 میلادی، 700میلیون نفر به‌دلیل کم‌آبی آواره خواهند شد.
میزان شکاف آبی پایه‌گذار جهانی؛ نزدیک به 121 تریلیون گالن
نتایج یک تحقیق جدید نشان می‌دهد، میزان شکاف آبی پایه‌گذار جهانی نزدیک به 458میلیارد مترمکعب (121 تریلیون گالن) سالانه است. البته انتظار می‌رود این شکاف آب، تحت افزایش دمای 1.5درجه سانتیگراد (2.7 درجه فارنهایت) 6درصد و تحت افزایش دمای 3درجه سانتیگراد (5.4 درجه فارنهایت) 15درصد افزایش یابد. بنابر تحقیقاتی که توسط لورنزو روزا از موسسه کارنگی و ماتئو سانجورجیو از دانشگاه پلی‌تکنیک میلان انجام شده «شکاف آب» زمانی رخ می‌دهد که مردم به آب بیشتری از آنچه در دسترس است، نیاز دارند. این مشکل میلیاردها نفر در سراسر جهان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. «روزا» می‌گوید: «کمبود آب یکی از بزرگترین چالش‌هایی است که بشر در این قرن با آن مواجه است. حدود 4میلیارد نفر در مناطقی زندگی می‌کنند که حداقل یک ماه در سال با کمبود آب مواجه هستند و نیمی از کشاورزی آبی جهان در این مناطق قرار دارد.» بنابرنظر «روزا» دماهای بالاتر که سرعت تبخیر را تسریع می‌کنند، می‌توانند منابع آب را حتی در مناطقی که به‌طور تاریخی پایدار بوده‌اند، کاهش دهند.
انفجار جمعیت منابع آب را تحت‌فشار قرار می‌دهد
بنابر تحقیقات «لورنزو روزا» انفجار جمعیت منابع آب را بیشتر تحت‌فشار قرار می‌دهد و شهرهای در حال گسترش برای مصرف آب بیشتر به‌ویژه در نوشیدن، بهداشت و مصرف صنعتی نیاز دارند. او اظهار می‌کند: «ما باید قادر باشیم بین تاب‌آوری محیطی و نیاز فزاینده به آب در دنیای در حال گرم شدن با جمعیتی در حال افزایش تعادل برقرار کنیم.» «روزا» بیان می‌کند: «حتی افزایش‌های نسبتاً متوسط در شکاف آب می‌تواند فشار زیادی به اکوسیستم‌ها وارد کند و کمبودهای شدید برای استفاده کشاورزی ایجاد کرده و به ناامنی غذایی منجر شود.» با همه این تفاسیر مدیریت منابع آب نیازمند اقدام سریع و برنامه‌ریزی برای آینده است. ساخت سیستم‌های بهتر برای ذخیره و به اشتراک‌گذاری آب می‌تواند به حل این مشکل کمک کند. پیشرفت‌های تکنولوژی امکاناتی مانند شیرین‌سازی آب دریا و تصفیه و بازچرخانی آبهای خاکی را فراهم کرده است. در واقع کشاورزی که مصرف‌کننده عمده آب در سطح جهانی است، باید با تغییر به محصولات کم‌آب‌بر یا استفاده از تکنیک‌های پیشرفته آبیاری سازگار شود.
4میلیارد نفر در جهان تا سال 2050 با کمبود آب زندگی خواهند کرد
4میلیارد نفر در جهان تا سال 2050 به دلیل تغییرات اقلیمی، احتمال افزایش شهرهای در معرض خطر خشکسالی و سیل در دهه‌های آینده با کمبود آب زندگی خواهند کرد. 55درصد این جمعیت در شهرها زندگی خواهند کرد و تقاضای آب در سطح جهان علاوه بر تقاضای انرژی و غذا 55درصد افزایش خواهد یافت. این در حالی است که شهرها تقریباً دوسوم انرژی جهانی را مصرف می‌کنند، در حالی که تا چند دهه آینده برای تأمین غذای جمعیت در حال رشد، 70درصد غذای بیشتری مورد نیاز خواهد بود. بر اساس اصول اقتصاد چرخشی باید از مصرف بی‌رویه آب جلوگیری شود در عوض روش‌های استفاده مجدد و بازیافت آب باید به بهره‌برداری حداکثری از منابع آب پس از استفاده کمک کنند.
بیش از 70درصد آب مصرفی از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود
کمبود آب در ایران هم یکی از چالش‌های جدی محیط‌زیستی و اجتماعی است. ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده و میانگین بارش سالانه آن حدود 250میلیمتر است که کمتر از یک‌سوم میانگین جهانی (750میلیمتر) است. بیش از 85درصد مساحت ایران در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارد. در این میان مدیریت ناکارآمد منابع آب در این مساله تاثیرگذار بوده است. به عنوان نمونه حدود 90درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی با بازدهی تنها 35-40 درصدی است. استفاده از روش‌های آبیاری سنتی (مانند غرقابی) موجب هدررفت 60درصدی آب می‌شود. برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی هم در کمبود آب تاثیرگذار بوده به‌طوری که بیش از 70درصد آب مصرفی از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود.
نیازمند رویکردهای جامع و هماهنگ هستیم
حفر چاه‌های غیرمجاز و افت شدید سطح آبخوانها (به‌ویژه در دشت‌های اصفهان و کرمان) منجر به نشست زمین در 300 دشت کشور شده است. در این میان از تغییرات اقلیمی نمی‌توان غافل بود. در حقیقت کاهش 20درصدی بارش‌ها و افزایش 2درجه‌ای دمای هوا در سه‌دهه اخیر، تشدید خشکسالی‌ها و کاهش روان‌آبها را به همراه داشته است. درواقع بحران آب در ایران یک مشکل پیچیده و چند بعدی است که نیازمند رویکردهای جامع و هماهنگ برای مقابله با آن است. دلایل مختلفی از جمله موقعیت جغرافیایی، تغییرات اقلیمی، مدیریت نادرست منابع آب، رشد جمعیت و توسعه ناپایدار کشاورزی در این بحران نقش دارند. با این حال، با بهبود مدیریت منابع آب، توسعه فناوری‌های نوین و ... می‌توانند به عنوان راهکارهای مقابله با این بحران کاربردی باشند.
میزان مصرف بخش‌های مختلف کشور از منابع آب تجدیدپذیر حدود ۹۴میلیارد مترمکعب است
به گفته عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور هم‌اکنون حجم منابع آب تجدیدپذیر کشور برابر با ۱۰۳میلیارد مترمکعب است. بزرگ‌زاده می‌گوید:«در چنین شرایطی مجاز به مصرف ۴۰درصد (بیش از ۴۰میلیون مترمکعب) از این منابع هستیم، این در حالی است که میزان مصرف بخش‌های مختلف کشور از منابع آب تجدیدپذیر بیش از دو برابر یعنی حدود ۹۴میلیارد مترمکعب است.» درواقع منابع آبی کشور محدود است و بر همین اساس ضروری است از این منابع به نحو مطلوبی استفاده شود؛ در این راستا بازچرخانی آب آن هم پساب تصفیه‌شده و بهداشتی فاضلاب به دلیل پایداری آن، بهترین نوع منابع آبی برای مصارف صنعت و کشاورزی است. بنابرنظر سخنگوی صنعت آب کشور در سال 1400 با توجه به حساسیت مصرف آب اقدامات ویژه‌ای در حوزه استفاده از پساب توسط وزارت نیرو صورت گرفت و موضوع استفاده از منابع آبی نامتعارف پساب یا بازچرخانی آب در بند «ع» تبصره ۸ قانون بودجه سال ۱۴۰۲ عنوان شد. او اظهار می‌کند:«بر این اساس، اصلاح تخصیص منابع آبی در صنایع مورد تاکید قرار گرفت؛ تخصیص آب به صنایع از منابعی به‌جز آب شرب مدنظر قرار گرفت به طوری که پساب و آبهای غیر متعارف جایگزین آب شرب و خام در صنایع شود.»
استفاده بهینه از آب؛ استفاده از پساب در بخش صنعت، کشاورزی و فضای سبز
سخنگوی صنعت آب کشور می‌گوید:«در فرآیند بازچرخانی، سعی بر این است تا کیفیت پساب به حد مطلوبی برسد؛ به عبارت دیگر هدف اصلی در این فرآیند، جداسازی مواد معلق و آلاینده‌های موجود در فاضلاب است تا بتوان از پساب تولیدی در بخش‌های مختلف از جمله استفاده شهری (آبیاری فضای سبز، کارواش‌ها و شستشو)، استفاده تفریحی (آبیاری زمین‌های گلف، تفریحات آبی)، استفاده صنعتی (سیستم‌های خنک کننده، برج‌های خنک‌کننده، ساخت بتن و سایر مصارف صنعتی) و موارد زیست‌محیطی (تغذیه آبخوانها) استفاده کرد.» بزرگ‌زاده ادامه می‌دهد:«در چنین شرایطی یکی از راه‌های حفاظت از آب، مصرف صحیح آب در حوزه‌های مختلف است یا به عبارتی دیگر استفاده از پساب در بخش صنعت، کشاورزی و فضای سبز در واقع استفاده بهینه از آب است.» او عنوان می‌کند:«توسعه زیرساخت‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب و به تبع آن استفاده از پساب، از جمله راهبردهای اساسی وزارت نیرو برای تأمین آب مورد نیاز صنایع غیرخوراکی است.» به گفته بزرگ‌زاده در حال حاضر ۲۷۳ تصفیه‌خانه فاضلاب با ظرفیت ۶میلیون مترمکعب در شبانه‌روز در مدار بهره‌برداری قرار دارد و ۱۰۰ تصفیه‌خانه با ظرفیت ۲میلیون مترمکعب در شبانه‌روز نیز در حال ساخت است که با اختصاص به‌موقع اعتبارات، این تعداد تصفیه‌خانه نیز به مدار بهره‌برداری افزوده خواهند شد.
بیش از 50 کشور با تنش آبی بالا مواجهند
کشورهای متعددی در سراسر جهان با کمبود آب مواجه شده‌اند.
ایران: خشکسالی‌های طولانی‌مدت و مدیریت ناکارآمد منابع آب باعث بحران شدید آبی در استان‌های مرکزی و جنوبی شده است.
اردن: دومین کشور کم‌آب جهان با سرانه سالانه 100مترمکعب آب.
یمن: خشکسالی و درگیری‌های نظامی دسترسی به آب آشامیدنی را محدود کرده است.
لیبی: زیرساخت‌های آبی فرسوده و کاهش 90درصدی منابع آب زیرزمینی.
اریتره: تنها 53درصد جمعیت به آب سالم دسترسی دارند.
هند: مصرف بی‌رویه آبهای زیرزمینی در کشاورزی باعث افت شدید سطح آب در پنجاب و راجستان.
مکزیک: 76درصد خاک کشور در شرایط خشکسالی، به‌ویژه در ایالت‌های شمالی.
سان‌مارینو: کمبود منابع آب طبیعی با وجود بارش‌های کافی.
منابع جهانی گزارش بانک جهانی نشان می‌دهد بیش از 50 کشور با تنش آبی بالا مواجهند که عمدتاً در کمربند خشک زمین قرار دارند. عوامل اصلی شامل تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و الگوهای کشاورزی ناپایدار هستند.