| کاوه خلاق |
«دستگاه‌های مسئول باید قاطعانه با تعدی به جنگلها به هر بهانه‌ای اعم از هتل‌سازی و جذب گردشگر و ساخت حوزه علمیه تا برخی توجیهات به ظاهر قابل قبول مقابله کنند.» همین سخن مقام معظم رهبری کافی بود تا مسئولان امر به تکاپو بیفتند تا موضوع بااهمیت حفاظت از جنگل را در دستور کار خود قرار دهند. همین حساسیت ایجاد شده در بالاترین مقام حکومتی ایران سبب شد تا مدیرانی که قبل از این سخن بی‌توجه به جنگل و ارزش آن بودند امروز سخن از عدم‌واگذاری اراضی جنگلی به هتل‌ها و افراد سودجو بگویند. به‌راستی چرا تاکنون مسئولان محترم به فکر حفاظت از جنگل نبودند تا امروز ما شاهد 33درصد کاهش سطح جنگلهای این سرزمین در طی چنددهه نباشیم. چرا تخریب جنگلهای هیرکانی و زاگرس آن‌قدر زیاد بوده که کل مساحت جنگلهای ایران از 18میلیون هکتار به 12میلیون برسد. البته در این زمینه آمار متفاوت است به‌عنوان مثال سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) اعلام کرده مساحت کنونی جنگلهای ایران به 7میلیون هکتار کاهش پیدا کرده اما براساس آمارهای سازمان‌های داخلی جنگلهای کشور از حدود 18میلیون هکتار به 11میلیون و 75هزار هکتار و سطح جنگلهای شمال نیز از حدود 4/3 به 9/1میلیون هکتار کاهش پیدا کرده است. ایران بین 56 کشور دارای جنگل در جهان، مقام 45 را دارد و سرانه هر ایرانی از جنگلهای کشور حدود 2هکتار است که تقریبا 6هکتار کمتر از سرانه جهانی است. بانک جهانی در گزارشی که سال 2005 منتشر کرده، میانگین سالانه نابودی جنگلهای خزری را 45هزار هکتار، معادل 4/2درصد از کل مساحت جنگلهای این ناحیه و 3/0درصد از مساحت کل جنگلهای کشور اعلام کرده است. گزارش بانک جهانی اعلام می‌کند که خسارت ناشی از قطع درختان جنگلی و نابودی جنگلهای خزری سالانه 906میلیون‌دلار آمریکا و 8/0درصد از تولید ناخالص داخلی است. وضع در جنگلهای بلوط زاگرس بهتر از جنگلهای شمال نیست.
ناحیه‌های جنگلی ایران
جنگلهای ایران را می‌توان به 5 ناحیه رویشی تقسیم کرد: جنگلهای هیرکانی که در شمال کشور قرار دارند و 3 استان گیلان، مازندران و گلستان را دربر می‌گیرند. جنگلهای ناحیه ایران‌تورانی که به صورت پراکنده در فلات مرکزی ایران قرار دارند. ناحیه رویشی ایران‌تورانی با مساحتی حدود ۱/۴میلیون هکتار، جزو مناطق خشک و نیمه‌خشک بوده و قسمت عمده فلات مرکزی ایران را دربر گرفته است. منطقه زاگرس که به‌طور عمده جنگلهای بلوط غرب کشور را تشکیل می‌دهند. جنگلهای مانگرو در ناحیه رویشی خلیج‌فارس و دریای عمان که در مقایسه با نواحی رویشی هیرکانی، ارسبارانی و زاگرس از تنوع گیاهی کمتری برخوردارند و در پایان جنگلهای ارسباران که متشکل از گونه‌های کمیاب و بسیار باارزش است. جنگلهای ارسباران با مساحتی حدود ۷/۱۴۸هزار هکتار در شمال غربی ایران در استان آذربایجان شرقی، شمال غرب استان اردبیل و به‌طور عمده در حوزه آبخیز رودخانه ارس قرار دارند.
کاهش جنگلهای شمال کشور از 3میلیون هکتار به 8/1میلیون هکتار در طی 4سال
جنگلهای شمال کشور که به جنگلهای هیرکانی معروفند از قدیمی‌ترین منابع گیاهی دنیا شناخته می‌شوند. این جنگلها که بازمانده عصر یخبندان هستند محل رویش گونه‌های بسیار باارزش گیاهی شمرده می‌شوند. تاکنون ۸۰گونه درختی (به‌طور عمده پهن‌برگ)، چهارگونه سوزنی برگ بومی و ۵۰گونه درختچه‌ای در این جنگلها شناسایی شده که اغلب آنها از تیپ‌های آمیخته راش، ممرز، بلوط، افرا و توسکا هستند. میانگین سالانه نابودی جنگلهای خزری در ایران 45هزار هکتار معادل 4/2درصد از کل مساحت جنگلهای این ناحیه و 3/0درصد از مساحت کل جنگلهای کشور است. جنگلهای شمالی ایران که براساس تصاویر ماهواره‌ای طی سال‌های 54-53 حدود 3میلیون هکتار بوده‌اند در سال 68-67 به حدود 2میلیون و 480هزار هکتار کاهش یافته و در سال 81-80 نیز به 2میلیون و 50هزار هکتار رسیده است. طی دوره 1381-1353 بیش از 22درصد از مساحت جنگلهای شمالی کشور کاسته شده است. در حال حاضر وسعت جنگلهای هیرکانی در شمال کشور 1.8میلیون هکتار است. در این مدت استان‌های گلستان با 27درصد, گیلان 22درصد و مازندران 21درصد با کاهش جنگل روبه‌رو بوده‌اند.
دلایل تخریب؛ قاچاق چوب و کاربری اراضی
براساس آمارهای دولتی طی سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰، بیش از ۱,۵میلیون مترمکعب چوب از جنگلهای شمال ایران برداشت شده است. این مقدار را که در کنار آمار برداشت غیرقانونی چوب بگذارید وسعت تخریب چندبرابر می‌شود. قاچاق چوب یکی از عوامل تخریب جنگل است. افزایش جمعیت و فعالیت‌های عمرانی متناسب با این افزایش دلیل عمده دیگری در کاهش وسعت جنگلهای شمال کشور است. رشد روزافزون مناطق مسکونی هرروزه از مساحت جنگلهای شمال کشور می‌کاهد. خشکاندن مرداب‌ها و آبگیرها، جنگل تراشی به منظور کشاورزی، حضور دام در جنگل، بهره‌برداری مفرط صنایع چوب و کاغذ بدون جایگزینی مناسب و قاچاق چوب نیز از دیگر عوامل و انگیزه‌های از بین رفتن بخش زیادی از جنگلهای شمال محسوب می‌شود.
کاهش 6میلیون هکتاری
جنگلهای زاگرس
جنگل‌هاي زاگرس با گستردگي در ۱۱ استان کشور با ۶ميليون هکتار مساحت، ۴۰درصد جنگل‌هاي ايران را تشکيل مي‌دهند که حدود ۷۰درصد تيپ گونه‌هاي جنگلي زاگرس را بلوط‌ها شامل می‌شوند. به گزارش خبرگزاری ایسنا مدیرکل آبخیزداری ایلام اظهار کرده که در 70سال گذشته وسعت جنگلهای زاگرس از 12میلیون هکتار به 6میلیون هکتار کاهش‌یافته و جنگلهای زاگرس در معرض نابودی هستند. میانگین سالانه تخریب جنگلهای زاگرس 54هزار هکتار معادل 1/1درصد از مساحت جنگلهای این منطقه و 4/0درصد از مساحت کل جنگلهای کشور است. براساس آخرین آمار و بررسی‌های صورت گرفته در استان‌های زاگرس‌نشین کشور بالغ بر یک‌میلیون و ۴۰۰هزار هکتار از سطح جنگلهای زاگرس تاکنون بر اثر بیماری زوال بلوط خشکیده یا در معرض خشکیدگی است.
دلایل تخریب
خشکسالی و چرای بیش از حد دام
به‌نظر می‌رسد به دلیل اقلیم خشکی که این سرزمین دارد و با افزایش خشکسالی در چند‌سال اخیر خشکیدگی یکی از عوامل اصلی نابودی جنگلهای بلوط زاگرس است. بیماری زوال بلوط در این منطقه بیداد می‌کند. بیماری زوال بلوط در استان لرستان به تنهایی باعث خشک‌شدن 560هزار هکتار یعنی ۵۰درصد جنگلهای این استان شده است. در کنار این عامل، بیماری زغالی ناشی از یک قارچ و آفت سوسک چوبخوار میزان خسارت جنگلهای زاگرس را تشدیده کرده است. چرای بیش از حد دام، زراعت در زیر اشکوب توده‌های جنگلی، تأمین سوخت و مصارف روستایی و معدن کاوی از دیگر عوامل تهدید فون و فلور جنگلهای زاگرس به شمار می‌روند.
سالانه 27هزار هکتار از جنگلهای «ایرانی – تورانی» معادل 8/0درصد از کل مساحت جنگلهای این منطقه و 2/0درصد از کل مساحت جنگلهای کشور نابود می‌شوند. عوامل تخریب آن مانند جنگلهای زاگرس است. در کنار همه این عوامل، آتش‌سوزی را هم باید در تخریب گسترده جنگلهای ایران افزود. براساس گزارش فائو مناطق جنگلي جهان با سرعتي نگران‌كننده در حال نابودي هستند و آتش‌سوزي يكي از مهمترين علل نابودي جنگلها در سطح جهان محسوب مي‌شود. در ميان كشورهاي خاورميانه و شمال آفريقا از نظر ميزان نابودي مناطق جنگلي در اثر آتش‌سوزي، ايران در رتبه چهارم قرار دارد. سالانه در ایران نزدیک 7هزار هکتار از مناطق جنگلی در اثر آتش‌سوزی از بین می‌رود. اين رقم معادل 06/0درصد كل مناطق جنگلي ايران است. وضعیت جنگلهای ایران خیلی خوب نیست. به گفته رئیس سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور طی دهه اخیر جنگلهای ایران با کاهش 14هزار هکتاری مواجه شده است. یعنی طی 10سال از هر هزار هکتار یک هکتار کاهش سطح در کل وسعت جنگلها وجود داشت. با این روند آینده خوبی نمی‌توان برای جنگلهای ایران تصور کرد. کارشناسان «فائو» می‌گویند اگر سطح جنگلهای یک کشور از 25درصد خاک آن کشور کمتر شود، آن کشور از نظر وضع محیط‌زیست انسانی در وضع بحرانی قرار دارد. این در شرایطی است که سطح پوشش جنگل و مرتع در ایران 7/5درصد از مساحت کشور است. این یعنی یک بحران انسانی و محیط‌زیستی عظیم در کشوری که بیش از هر زمان دیگری جنگلها و منابع طبیعی‌اش در معرض تهدید است.