[حمید رضا خالدی] بر اساس نظر کارشناسان، دوره بازگشت زلزله‌های بالای ۷ ریشتر در تهران حدود ۱۵۰ سال است. این در حالی است که هم اینک ۱۸۰ سال از آخرین زلزله بالای ۷ ریشتری تهران می‌گذرد. در حقیقت زلزله مخرب تهران باید حدود ۳۰ سال پیش رخ می‌داد. همین امر موجب شده تا بسیاری از کارشناسان معتقد باشند که این زلزله حداقل طی یک دهه آینده تهران را در می نوردد. با این حال هنوز یک سؤال اساسی باقی است. اینکه درچنین شرایطی، پایتخت چقدر در برابر زلزله آمادگی رویارویی دارد؟
مهدی زارع، رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله‌شناسی از جمله کسانی است که تاکنون بار‌ها در این زمینه هشدارداده است. به عنوان مثال وی با اشاره به میزان خسارات وارده به ساختمان‌ها در زلزله‌های احتمالی گفته است: اگر یک زلزله شدید با بزرگای حدود 6 ریشتر در تهران بسته به بزرگا و ژرفایش رخ دهد؛ می‌تواند خسارات اقتصادی بین ۱۰ تا ۳۰ میلیارد دلار داشته باشد. در این تخمین‌ها خسارات مستقیم به ساختمان‌ها، زیرساخت‌ها و هزینه‌های غیرمستقیم مانند وقفه‌های تجاری را در نظر می‌گیرند. اگر بزرگای زلزله بیش از ۷ ریشتر باشد و کانون آن در نزدیک یا داخل محیط شهری تهران قرار داشته باشد، برآورد خسارت‌های مالی برای شهر تهران نشان از آسیب اقتصادی بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلیارد دلار دارد. برای شهر‌های دیگر با آسیب‌پذیری‌های مشابه، مانند مشهد یا تبریز، خسارات احتمالی بین ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلار در هر رویداد بزرگ که در محیط این شهر‌ها رخ دهد، برآورد می‌شود.
استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی عضو هیأت علمی و زلزله‌شناس درباره میزان تلفات پس از زلزله احتمالی در تهران نیز گفت: با توجه به شدت زلزله و قرار‌گیری کانون در محیط شهری، اگر یک رویداد مهم در یک منطقه پرجمعیت بدون اقدامات آمادگی کافی رخ دهد، ارقام تلفات می‌تواند از هزاران تا ده‌ها هزار نفر متغیر باشد. در تهران تلفات زلزله شدید یا بزرگتر در سناریوهای مختلف بین ده‌ها هزار نفر تا حدود یک میلیون نفر برآورد می‌شود. بخش بزرگی از مردم ایران همچنان فاقد پوشش بیمه‌ای در برابر سوانح طبیعی هستند که می‌توانند بعضی تبعات اقتصادی را برای خانواده‌ها و اقتصاد محلی پس از زلزله پوشش دهند.
وی همچنین در پاسخ به این سؤال که چقدر در برابر زلزله هفت و نیم ریشتر تاب‌آوری داریم؟ گفت: اگر این زلزله رخ دهد تاب‌آوری خیلی بالایی مخصوصاً در داخل تهران نداریم. در اساس یک شبیه‌سازی اگر زلزله‌ای به عنوان مثال در ورد آورد تا هفت و نیم ریشتر رخ دهد بخش‌هایی از شمال شهر تهران درگیر می‌شوند. به نظرم میزان تاب‌آوری تهران در برابر زلزله بین ۹ تا ۲۰ درصد است یعنی اکثر زیر ساخت‌ها اگر به به طور کامل فرو نریزند خسارت زیادی خواهند دید. متأسفانه میزان ریسک ما بالا است.
آمادگی زیر ۵۰ درصدی
علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران معتقد است که در مواجهه با هر حادثه طبیعی مانند زلزله با دو روند قبل و بعد از حادثه عجین هستند. وی در گفت و گو با «شهروند» باذکر اینکه قبل از بروز حادثه باید شهر برای رویارویی با آن آماده باشد می‌گوید: این در حالی است که ما در شهری زندگی می‌کنیم که حدود ۴۵۰۰ هکتار بافت فرسوده و ۱۲هزار هکتار بافت ناپایدار ثبت شده دارد و بیش از ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر در آن زندگی و کار می‌کنند. مسلم است که آماده‌سازی چنین کلانشهری برای مواجهه با زلزله کار یک دستگاه یا یک وزارتخانه و سازمان نیست بلکه یک عزم ملی را می‌طلبد. با این وحود متأسفانه در سال‌های گذشته چندان تلاشی برای این امر صورت نگرفته است.
وی البته تصریح می‌کند: چه بخواهیم و چه نخواهیم تهران یکی از مراکز جمعیتی زلزله خیز کشور است از سویی زلزله قابل پیشگیری نیست. بنابراین بهترین گزینه این است که خودمان را برای رویارویی با این پدیده آماده کنیم. از روش‌هایی مانند مقاوم‌سازی سازه‌های شهری و پل‌ها و... طی چند سال اخیر روند احیای بافت‌های فرسوده سرعت تقریباً قابل قبولی گرفته است و مقاوم‌سازی سازه‌های عمومی مانند پل‌ها با جدیت دنبال می‌شود بطوریکه از ۶۸ پل مهم و اصلی شهر ۴۰ پل در برابر زلزله مقاوم‌سازی شده است و کار مقاوم‌سازی بقیه هم ادامه دارد. یا اینکه تعدادی از سوله‌های بحرانی که به سالن‌های ورزشی بدل شده بود باز پس‌گیری و ایمن‌سازی شده است. در همین راستا زمانی که ما در دوره مدیریت جدید شهری کار را آغاز کردیم، ۴۹ سوله بحران را تحویل گرفتیم، امروز تعداد این سوله‌ها به ۱۰۹ سوله رسیده است. در همین بازه زمانی تعداد مخازن آب ۱۰۰ متر مکعبی فولادی آب اضطراری تهران از ۳۰ عدد به ۲۰۵ مخزن رسیده( که ۱۰۰ مخزن آن به بهره‌برداری رسیده و بقیه نیز در حال تکمیل است). گرچه تهران نیاز به ۵۱۲ مخزن آب اضطراری دارد. بنابراین هنوز با استاندارد‌ها فاصله داریم.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در مورد وضعیت آمادگی در برابر زلزله و در زمان بعد از وقوع آن نیز می‌گوید: تهران وضعیت پیچیده‌ای دارد. یک کلانشهر چند میلیونی با هزاران معبر و کوچه و خیابان. طبیعی است که وقوع زلزله در چنین شهری امداد‌رسانی و خدمات‌رسانی را با چالش‌های متعددی روبرو خواهد کرد. از بسته شدن خیابان‌ها به خاطر آوار گرفته تا حریق‌ها و تأمین مایحتاج مردم. برای همین سناریویی برای مواجهه با این رخداد احتمالی نوشته و طراحی شده است تا همه سازمان‌های مرتبط براساس آن عمل کنند.
بررسی سناریوهای مختلف
اما این سناریو شامل چه مواردی است؟ سؤالی که نصیری در پاسخ به آن می‌گوید: موضوع زلزله تهران یک مسأله ملی است. برای همین در سناریوی تعریف شده، در صورت بروز چنین رخدادی ۱۰ استان معین پایتخت، به کمک خواهند آمد و براساس پهنه‌بندی‌های انجام شده، هر کدام در بخشی از شهر مشغول کمک به سایر نیرو‌ها برای امداد‌رسانی به مردم خواهند شد. در واقع براساس این سناریو، به جای انتقال مردم به خارج از شهر، تلاش می‌شود تا با برپایی چادر‌هایی در داخل شهر، به آن‌ها در همان داخل شهر، امداد‌رسانی شود.
با این حال وی معتقد است که هنوز تا نقطه مطلوب و آمادگی کامل فاصله زیادی داریم. نصیری در این زمینه می‌گوید: برای ایمن‌سازی زیر ساخت‌های حیاتی مانند آب و گاز و برق و همین طور مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و سایر ابنیه و سازه‌ها باید یک عزم ملی و از آن مهمتر یک ردیف بودجه مجزا در نظر گرفته شود. این هم در حبطه وظایف مجلس است. اما متأسفانه در برنامه هفتم توسعه حتی یک خط هم در مورد حوادث غیرمترقبه مانند زلزله نیامده است! این در حالی است که براساس برآورد‌های انجام شده برای ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی تهران در برابر زلزله نیاز به ۱/۲ میلیارد دلار بودجه است. اگر فرض کنیم که بخواهیم تهران را طی ۱۰ سال ایمن‌سازی کنیم، می‌شود سالی حدود ۲۰۰ میلیون دلار که اصلاً رقم درشتی برای کشورنیست!
این کارشناس حوادث غیرمترقبه همچنین می‌افزاید: از سویی آموزش، بی‌شک یکی از مهمترین ارکان رویارویی با زلزله است. چون به زبان ساده مردم باید بدانند که در زمان وقوع زلزله و بعد از آن چه باید بکنند. برای همین ماده ۱۴ بند «الف» اجرای قانون مدیریت بحران کشور به سه وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم و وزارت بهداشت تکلیف کرده که دو واحد درسی تحت عنوان آمادگی در برابر سوانح داشته باشند که فقط وزارت بهداشت این درس را در قالب دو واحد اختیاری برگزار کرده ولی وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم هنوز در این زمینه اقدامی نکرده‌اند.
وی همچنین در پاسخ به این سؤال که با تمام این تفاصیل تهران چقدر در برابر وقوع زلزله آمادگی دارد می‌گوید: در این زمینه باید تحقیقات مفصلی انجام شود تا بتوان جواب دقیق و علمی به آن داد ولی به نظرم در حال حاضر میزان آمادگی زیر ۵۰ درصد است.
آمادگی به جای ترس
حجت الاسلام سید محمد آقامیری، رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران در گفت و گو با «شهروند» با اشاره به وضعیت بالقوه وقوع زلزله در تهران می‌گوید: به گفته تمامی کارشناسان و محققان، گسل‌های تهران فعال هستند و با توجه به اینکه هر ۱۷۰ سال یک زلزله بزرگ در پایتخت رخ داده، باید هر لحظه منتظر وقوع چنین زمین لرزه‌ای باشیم. تمامی اسناد موجود هم، حکایت از همین امر دارند بطوریکه طی 10 سال گذشته هر سال حدود ۹۹ زلزله با بزرگای ۲. ۵ ریشتر تا ۴. ۵ ریشتر در تهران اتفاق افتاده است که نشان‌دهنده فعال بودن این گسل‌هاست.
وی با ذکر اینکه طی جلساتی که در دوره مدیریت شهری جدید داشتیم به این نتیجه رسیده‌ایم که تهران چه از لحاظ زیر ساختی و چه بعد از وقوع زلزله آمادگی مواجهه و امداد‌رسانی مناسب را ندارد می‌گوید: تهران، بندرعباس یا یزد و شیراز نیست که اگر زلزله‌ای در آن رخ دهد، از مرکز همه چیز مدیریت و ماجرا جمع شود بلکه تهران، از آنجاییکه خودش «مرکز» است، اگرزلزله‌ای در آن رخ دهد با توجه به جمعیتی که دارد، قطعاً همه کشور باید بسیج شود تا شاید بتواند از عهده امداد‌رسانی به آن برآید. برای همین است که همه کارشناسان آن را یک رخداد «ملی» می نامند.
آقامیری تصریح می‌کند: واقعیت این است که اگر حجم خسارت‌های ناشی از زلزله زیاد باشد، احتمال دارد در مورد امداد‌رسانی به مشکل بربخوریم. برای همین معتقدیم که باید به بچه‌ها و شهروندان آموزش داد که بعد از زلزله و تا زمان رسیدن نیرو‌های امدادی چگونه از جان خود و سایرین حفاظت کنند. چون در خوش بینانه‌ترین حالت ۴-۵ روز بعد از وقوع زلزله، امدادگران به آن‌ها خواهند رسید.
این عضو کمیسیون عمران و حمل و نقل شورای عالی استان‌ها ادامه می‌دهد: البته این امر طبیعی است. یعنی در هیچ کجای دنیا، در مراکز جمعیتی بزرگ نمی‌توانند به همه زلزله زدگان در همان روز اول امداد‌رسانی کنند. حتی ژاپنی‌ها نیز بیشترین تأکیدشان بر این است که باید به شهروندان یاد داد که چگونه با زلزله مواجه شوند، چون می‌دانند که برای رسیدگی به همه شهروندان یک شهر و وصل زیر ساخت‌های اصلی آن، چند روز زمان نیاز است.
این عضو شورای شهر تهران در نهایت می‌گوید: نمی‌خواهیم مردم را بترسانیم ولی پیش بینی های امیدوارکننده‌ای در مورد وضعیت تهران در روز‌های ابتدایی زلزله نمی‌شود! مثلاً ممکن است به خاطر انفجار علمک‌های گاز آتش سوزی‌های گسترده در شهر رخ دهد یا بیماری‌های مسری در شهرشیوع پیدا کند یا موش‌های زیر زمین به روی زمین بیایند و... همه این‌ها پیش‌بینی است. ولی به هر حال همه متخصصان زلزله‌شناسی معتقدند که طی یک دهه آینده، قطعاً این زلزله رخ خواهد داد. پس بهتر است که دولت و مجلس و تمام نهاد‌های متولی دست به دست هم بدهند و تهران را آماده رویارویی با این پدیده کنند.