[عبدالباسط انصاری] توافق همکاری راهبردی و بلندمدت ایران و روسیه در روزهای اخیر مورد توجه کارشناسان و رسانه‌ها بوده و بحث‌های بسیاری حول آن در گرفته است. بحث بر سر امضای چنین توافقی در سال‌های اخیر و از دولت دوازدهم پررنگ شده و در دولت سیزدهم نیز تا حدی پیش رفت. اکنون عزم دو طرف برای نهایی کردن و اجرای این توافق بیش از هر زمان دیگری است و تاریخ امضای نهایی آن نیز 28 دی‌ماه تعیین شده است. تعمیق همکاری‌ها میان ایران و روسیه به عنوان دو قدرت منطقه‌ای و جهانی، حتما در معادلات و سیاست‌های دو طرف و ایضا بازیگران رقیب در منطقه و جهان اثرگذار است. در عین حال تفاوت ماهوی میان نظام سیاسی در ایران و روسیه و ایضا برخی تجارب تاریخی سبب می‌شود در زمینه نحوه تدوین، مفاد و بندها و ایضا اجرای این توافق؛ دغدغه‌هایی در داخل کشور به وجود بیاید. در همین راستا، توافق راهبردی ایران و روسیه برای اجرا، چالش‌هایی دارد و ایضا ممکن است مخاطراتی در پی آن رخ دهد. در ادامه نگاهی به ابعاد این توافق، الزامات، چالش‌ها و مخاطرات آن خواهیم داشت:
تاریخچه روابط ایران و روسیه
پس از تبادل نامه و سفر متقابل هیئت‌های ایران و شوروی در اواخر دهه 60، جمهوری‌اسلامی با فروپاشی شوروی نیم‌نگاهی به روسیه جدید و همکاری با بزرگترین کشور به جا مانده از اتحاد داشت. رویکردهای غرب‌گرایانه روسیه جدید به رهبری بوریس یلتسین اما زمینه همکاری گسترده میان دو طرف را فراهم نکرد. هر چند از اواسط دوره یلتسین(1995) برخی همکاری‌های امنیتی، سیاسی و تجاری میان ایران و روسیه شکل گرفت.(همکاری در حل بحران داخلی تاجیکستان، همسویی در ماجرای جنگ بوسنی و توافق بر سر تکمیل نیروگاه بوشهر و... از جمله این موارد بود). با روی کارآمدن ولادیمیر پوتین مصادف با دولت اصلاحات در ایران فصل تازه‌ای از روابط دو کشور در قالب «معاهده روابط متقابل» آغاز شد و همکاری دو طرفه در حوزه‌های نظامی، فضایی، انرژی، صادرات کالا و خدمات و... گسترش یافت. در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، همکاری‌های سیاسی ایران و روسیه افزایش یافته اما رای مثبت روسیه به برخی قطعنامه‌های ضد ایرانی سبب افول روابط در برخی مقاطع شد. با پیروزی حسن روحانی در انتخابات دوره یازدهم، همکاری‌های ایران و روسیه در مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای ادامه یافت و اوج آن نیز در موضوع سوریه و مبارزه با داعش انعکاس یافت. سیاست شرق‌گرایی دولت سیزدهم و شهید رئیسی در گسترش روابط دو کشور و تسریع در فرآیند توافق 25 ساله موثر بود. در نهایت اکنون مقامات دو طرف از امضای نهایی این توافق در سفر مسعود پزشکیان به مسکو در 28 دی‌ماه خبر داده‌اند.
ابعاد و مفاد توافق 25ساله ایران و روسیه
خبرگزاری ایرنا نیز در رابطه با این توافق و مفاد آن آورده است: «از مفاد و مواد این قرار داد، هنوز جزئیاتی مشخص در دسترس نیست اما بر اساس آنچه زاخارووا و دیگر مقامات روس، اعلام کرده‌اند؛ این توافق شامل همکاری‌های حوزه انرژی، حملونقل، صنعت، کشاورزی و فرهنگ است و می‌تواند نقطه‌عطفی در روابط دو کشور باشد. این توافق در کنار محورهای مشخص و کلی آن، در برگیرنده همکاری‌های دو جانبه در زمینه رسانه، آموزش، اکتشاف فضا و سیستم پرداخت مشترک بانکی خواهد بود، یعنی دقیقا حوزه‌هایی که هر دو کشور تحت فشار و تحریم هستند. در کنار تمام این موارد اما سرمایه‌گذاری روسیه در حوزه انرژی و حملونقل ایران مهم‌ترین محور این توافق راهبردی خواهد بود. ساخت و تجهیز خطوط بزرگ انتقال گاز، سوآپ گازی و نفتی، ساخت و ارتقای پالایشگاه‌های ایران زیر مجموعه همکاری‌های حوزه انرژی خواهد بود.»
دغدغه اصلی طرفین در اجرای این توافق
در زمینه تدوین این توافقنامه که به نظر می‌رسد متن آن نهایی شده، الزامات و حساسیت‌های دو طرف قاعدتا رعایت شده است. مهم‌ترین دغدغه طرف ایرانی، اجرای کامل توافق با فرض تداوم شرایط تحریمی و فشارهای غرب و برخی سازمان‌های بین‌المللی بر ایران است. برای طرف روسی نیز مهم‌ترین دغدغه، رویکرد کلان و یکپارچه جمهوری اسلامی در اجرای توافق و عدم تغییر رویکرد ایران با تغییر دولت‌هاست.
هشدار درباره تمرکز بر بندهای امنیتی و نظامی
ایرنا در مطلب مذکور با هشدار درباره مخاطرات تمرکز بر بندهای امنیتی توافق در درون دو کشور آورده است: «تمرکز و تاکید بیش از اندازه بر شماری از بندهای توافق، بازی کردن در زمین طرف‌های ثالثی است که در تلاشند تا تمام این توافق را به بند نظامی و امنیتی گره زده و بر سطح تنش بی افزایند. واقعیت آن است که تاکید بر بندهای خاص توافق، با توجه به شرایط موجود جهان نه به نفع روسیه است نه ایران.» در ادامه این مطلب با اشاره به متهم‌شدن ایران به مداخله در جنگ اوکراین به سبب برجسته‌شدن همکاری‌های نظامی و دفاعی با روسیه از سوی غرب تصریح شده است روسیه پس از آغاز جنگ اوکراین خواسته یا ناخواسته با پردازش رسانه‌ای پررنگ درباره قدرت پهپادهای ایرانی و انفعال در برابر اتهام‌های وارده به تهران از سوی اروپا در حوزه کمک به روسیه در تامین تجهیزات نظامی مورد نیاز در این جنگ، پای تهران را به این صحنه به عنوان شریک جنگ باز کرد و این درحالی است که نه منافع و نه دکترین دیپلماسی-نظامی ایران تمایلی به چنین شراکتی نداشت. ایرنا در ادامه افزوده است: «در مقطع کنونی اولویت تهران از توافق با هر کشور و دولتی جذب سرمایه‌های اقتصادی در حوزه‌های مختلف به ویژه انرژی و حملونقل است. طرف روسی هم با درک این مهم پشت میز حاضر خواهد شد تا به توصیف لاوروف وزیر خارجه روسیه توافقی بزرگ را با ایران امضا کند. صنایع نظامی و تسلیحاتی گرچه از مهم‌ترین موضوعات مطرح در روابط اقتصادی و تعاملات میان ایران و روسیه و مهم برای هر دو طرف است اما نه می‌توان و نه باید روابط را محدود به آن دانست.»