[شهروند] سرانه مطالعه در ایران طی دهه اخیر به دلیل عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی با تغییرات قابل توجهی همراه بوده است. کمبود کتابخانه‌های عمومی و عدم‌دسترسی آسان به منابع مطالعاتی می‌تواند یکی از دلایل پایین آمدن سرانه مطالعه در کشور باشد. قیمت بالای کتاب‌ها و ناتوانی برخی از افراد در خرید کتاب هم در این مساله تاثیرگذار بوده است. البته افزایش استفاده از اینترنت و رسانه‌های اجتماعی هم دخیل بودند زیرا زمان کمتری برای مطالعه کتاب‌ها باقی می‌گذارند. عدم‌ترویج فرهنگ کتابخوانی در خانواده‌ها و مدارس هم در این کاهش سرانه سهم داشته‌اند. البته کمبود الگوهای مثبت در جامعه که به مطالعه اهمیت دهند هم تاثیرگذار بوده است. هرچند تهاجم فرهنگی هم می‌تواند به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر سرانه مطالعه تأثیر بگذارد. به عنوان مثال به واسطه الگوپذیری از فرهنگ غربی جوانان بیشتر وقت‌شان را صرف شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های ویدئویی می‌کنند که باعث کاهش علاقه به مطالعه کتاب و مقالات می‌شود. این در حالی است که محتوای دیجیتال به راحتی در دسترس است و معمولا کوتاه‌تر و جذاب‌تر از کتاب‌ها هستند. البته با نفوذ فرهنگ‌های بیگانه، ارزش ادبیات و فرهنگ محلی ممکن است، کمرنگ شود. در چنین شرایطی این احتمال قوت می‌گیرد که جوانان به جای مطالعه کتاب‌های محلی، به دنبال آثار و محتوای بیگانه باشند. تمرکز بیشتر روی دروس درسی و عدم‌تشویق به مطالعه خارج از برنامه درسی، کمبود برنامه‌های آموزشی و تشویقی برای ترویج مطالعه و فشارهای اقتصادی و هزینه‌های زندگی هم جزو عواملی هستند که سبب شده‌اند افراد زمان و منابع کمتری برای مطالعه اختصاص دهند. البته کمبود کتاب‌های جذاب و متنوع در موضوعات مختلف که بتوانند توجه خوانندگان را جلب کنند هم بی‌تاثیر نبوده است.
سرانه مطالعه هر ایرانی از 2 تا 120دقیقه است
مطالعات دقیقی از سرانه مطالعه در ایران وجود ندارد، اما بر اساس آخرین پیمایش‌ها از مصرف فرهنگی کشور، سرانه مطالعه هر ایرانی از 2 تا 120دقیقه است. طبق آمارهای رسمی سرانه مطالعه و میزان کتابخوانی ایرانیان حدود 30دقیقه در روز تخمین زده شده است. هادی ابراهیمی‌سنائی، رئیس انجمن ناشران کتاب می‌گوید: «تولید کتاب کشور بالای 100هزار عنوان در سال است که در این بین 35 تا 40هزار عنوان از آن تجدید چاپ است و بیش از 60هزار عنوان کتاب چاپ اول است.» ابراهیمی‌سنائی ادامه می‌دهد: «سرانه بالای مطالعه در کشورهای توسعه‌یافته‌ای نظیر ژاپن با سرانه 90دقیقه مطالعه در روز یا انگلیس با حدود 55دقیقه در روز نشان از شاخص بالای توسعه در این کشورهاست. با این وجود، میزان مطالعه در کشوری مثل آمریکا بسیار کم است.» رئیس انجمن ناشران کتاب اظهار می‌کند: «طبق اعلام نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، تعداد کتابخانه در کشور 3415 (شامل 2400 نهادی، 931 مشارکتی و 24 مستقل) است از این تعداد، بالای 200 کتابخانه مهم با بیشترین کتاب هستند.» او بیان می‌کند:«به‌طور میانگین برای هر 100هزار نفر در ایران تنها 1.2 کتابخانه عمومی وجود دارد، در حالی که استاندارد جهانی برای هر 100هزار نفر، 3 کتابخانه است.»
فرهنگ ما فرهنگ کتبی نشد
محمدعلی الستی، جامعه‌شناس ارتباطات و استاد دانشگاه به «شهروند» می‌گوید: «مشکل اساسی این است که فرهنگ ما فرهنگ کتبی نشد.» الستی ادامه می‌دهد: «همه کشورهای جهان بدون توجه به تنوع و اختلافات‌شان سه دوره را طی کرده‌اند. دوره اول دوره شفاهی است که کشورها در مقاطع مختلف زمانی آن را تجربه کرده‌اند.» این جامعه‌شناس اظهار می‌کند: «در این دوره شهروندان به‌طور شفاهی دانش و تجربه‌شان را سینه‌به‌سینه به هم‌نسل‌ها و نسل‌های بعدی‌شان منتقل می‌کردند. این دوره، دوره افسانه، اسطوره و خرافات بود.» این استاد دانشگاه عنوان می‌کند: «از یک مقطعی انسان‌ها از دوره شفاهی به سمت درون‌راهبری رفتند. اولین ویژگی انسان درون‌راهبر، عقلانیت و فکر کردن است. انسان درون‌راهبر می‌تواند پدیده‌‌ها را ارزیابی کند.» او بیان می‌کند:«فردیت و شکل‌گیری عقل انتقادی مشخصه انسان درون‌راهبر است. همین عقل انتقادی بود که به ابداع الفبا و کتابت کمک کرد تا انسان به سمت خواندن و نوشتن برود در همین برهه انقلاب شناختی در انسان‌ها ایجاد شد.»
رسانه‌های جدید آفت سرانه مطالعه شدند
این جامعه‌شناس می‌گوید: «از یک دوره‌ای با ایجاد رسانه‌های جدید که ما از آنها تحت‌عنوان شبکه‌های اجتماعی نام می‌بریم، اینترنت و ماهواره، دوره برون‌راهبر شکل گرفت و شهروندان به دنبال این هستند که چه چیزی وایرال یا مد شده. البته همه کشورها از ظهور این دوره ابراز نگرانی می‌کنند. آمریکایی‌ها می‌گویند با توسعه رسانه‌های جدید میزان مطالعه کم شده است.» الستی معتقد است دوره انسان درون‌راهبر که اهل مطالعه بوده در کشور ما کوتاه بوده است. او بیان می‌کند:«نکته این است که ما در خط، کتابت و نگارش سابقه طولانی داریم اما دستگاه چاپ خیلی دیر به کشور ما وارد شد.» این استاد دانشگاه عنوان می‌کند:«دستگاه چاپ سال 1436 اختراع و سال 1817 وارد ایران شد یعنی نزدیک به 4قرن بعد. در کشورهای دیگر 4قرن قبل از عادت به مطالعه عمومی شد.» او اظهار می‌کند:«فرهنگ رسانه‌های جدید با رادیو شروع شد. رادیو لندن سال 1920 کارش را شروع کرد و 20سال بعد رادیو تهران در سال 1940 فعالیتش را آغاز کرد. درواقع لایه‌ای که مربوط به انسان درون‌راهبر - انسان متفکر و اهل کتاب- باریک ایجاد شد. شاید برای همین است که کتابخوانی در بین ما نهادینه نشد و مردمان خیلی زود به جای کتاب خواندن سرگرم رادیو سینما و تلویزیون شدند.»
مکتوب نبودن یک ایراد کلی است
الستی معتقد است هنوز هم فرهنگ شفاهی در میان ما وجود دارد. این جامعه‌شناس می‌گوید:«تقریبا جمعیت ما با فرانسه مساوی است این در حالی است که تیراژ کتاب‌های غیردرسی ثبت شده در کشورمان حدود هزار و 100 نسخه است که عملا 700نسخه چاپ می‌شود. در حالی که در فرانسه تیراژ یک کتاب تا 15میلیون جلد می‌رسد یعنی 10هزار برابر کشور ما.» او عنوان می‌کند:«سرانه مطالعه و تیراژ کتاب‌ها دو شاخصه‌ای هستند که شفاهی بودن ما را نشان می‌دهند.» این استاد دانشگاه اظهار می‌کند:«آثار غیرمستقیم شفاهی بودن این است که از صحت و دقت اعمال آن شهروندان کاسته می‌شود. دانش‌آموز و دانشجویی که اهل مطالعه نباشد کم‌سواد می‌شود در نتیجه در آینده پزشکان و مهندسان و ... هم کم‌سواد خواهند بود، بنابراین سلامت شهروندان به خطر می‌افتد. ساختمان‌ها، ماشین‌ها و هواپیما ناایمن می‌شوند، اقتصاد دچار مشکل می‌شود و... درواقع مکتوب نبودن یک ایراد جزئی نیست بلکه یک ایراد کلی است.»
باید مطالعه کردن را در جامعه نهادینه کنیم
این جامعه‌شناس می‌گوید:«ما تنها دینی هستیم که معجزه پیامبرش کتاب بوده آن هم در 1400سال پیش و آیاتی دارد که به قلم سوگند خورده، بنابراین قاعدتا دین‌مان به سواد و مطالعه اهمیت می‌دهد.» این استاد دانشگاه بیان می‌کند:«مشکل را باید اصولی حل کنیم. ما در حوزه کتاب و کتابخوانی بیشتر شعار می‌دهیم در حالی که باید این مساله را در جامعه نهادینه کنیم.» الستی معتقد است بخشی از نهادینه‌سازی مطالعه بر عهده رسانه‌هاست. او اظهار می‌کند:«چند فیلم و سریال داریم که نکته محوری‌شان مطالعه باشد؟ هرچند خانواده‌ها هم در این زمینه نقش دارند. اولیا باید اهل مطالعه باشند تا فرزندشان هم به کتابخوانی علاقه نشان دهند.» این جامعه‌شناس عنوان می‌کند:«برخی بهانه گرانی کتاب را می‌آورند این در حالی است که با گران شدن فست‌فود هنوز اغذیه‌فروشی‌ها شلوغ هستند. جامعه‌ای که کار شکم را تعطیل نمی‌کند نباید کار مغز را هم تعطیل کند. واقعیت این است که اگر ما لذت مطالعه را چشیده باشیم هزینه کتاب خیلی اهمیت ندارد.»
مطالعه از ارکان توسعه اجتماعی است
رهبر معظم انقلاب اسلامی، بارها اهمیت مطالعه و کتابخوانی را مورد تأکید قرار داده‌اند. ایشان مطالعه را به عنوان ابزاری برای افزایش آگاهی و شناخت بهتر از مسائل روز و تاریخ دانسته‌اند و گفته‌اند:«مطالعه می‌تواند به رشد فردی و اجتماعی کمک کند و افراد را برای مواجهه با چالش‌ها آماده‌تر سازد.» رهبر معظم انقلاب درخصوص ترویج فرهنگ کتابخوانی تاکید کردند:«نیاز به ترویج فرهنگ کتابخوانی در جامعه و ایجاد انگیزه در جوانان برای مطالعه هستیم.» بنابر گفته‌های ایشان انتخاب کتاب‌های مفید و باکیفیت می‌تواند ذهن و فکر انسان را پرورش دهد. رهبر معظم انقلاب مطالعه را یک وظیفه دانسته و گفته‌اند:«مطالعه فقط یک فعالیت تفریحی نیست، بلکه یک وظیفه است که باید به آن اهمیت داده شود.» ایشان معتقدند کتاب‌ها می‌توانند در شکل‌گیری شخصیت و نگرش افراد تأثیرگذار باشند. بیانات رهبری نشان‌دهنده اهمیت مطالعه به‌عنوان یکی از ارکان توسعه فردی و اجتماعی است و بر لزوم توجه به این موضوع در سطح جامعه تأکید می‌کند.