[مریم رضاخواه] یکی از شاخص‌های پیشرفت یا عقب‌ماندگی هر کشور، وضعیت تولید علم در آن است که توسط پایگاه‌های معتبر علمی جهانی در بازه‌های زمانی خاصی منتشر می‌شود. گزارش‌های سالانه میزان تولید علم در کشور‌های مختلف، نشان می دهد که شیب رشد علمی ایران، نسبت به سال‌های اخیر، کاهش پیدا کرده است. در سال 2023، رتبه ایران از نظر تعداد انتشارات در پایگاه اسکوپوس یک رتبه کاهش پیدا کرد و از رتبه ۱۵ به رتبه ۱۶ جهانی تنزل یافت.
افت تولید علم در کشور زنگ خطر را در حوزه علم و فناوری به صدا درآورده است. حسین افشین، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور هم این موضوع را تأیید می‌کند و معتقد است که تعداد مقالات باکیفیت چاپ‌شده در سال‌های اخیر کاهش پیدا کرده است. به گفته افشین، تعداد مقالات برتر در سال جاری به ۶۹ مورد رسیده، در حالی که در سال‌های گذشته این عدد بسیار بالاتر بود. به اعتقاد او این نشان‌دهنده کاهش توانایی ما در حضور در مرز‌های دانش جهانی است.
پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز کاهش تعداد مقالات در نیچر ایندکس را تأیید می‌کند وبه «شهروند» می‌گوید: « نیچر ایندکس یا شاخص نیچر یک پایگاه داده است که هرساله مقالات علمی منتشر شده کشور‌های مختلف را در مجلات برجسته، رتبه‌بندی می‌کند. ما هرسال حدوداً ۱۰۰ مقاله ارائه می‌کردیم اما امسال تعداد این مقالات کاهش پیدا کرده است. » صالحی اما معتقد است که نیچر ایندکس که عنوان پیشگامان پژوهش و سرآمدان علمی را دارد مقالات را از میان مجلات خیلی خاص ردیابی می‌کند. او می‌گوید: «تعداد این مجلات خاص خیلی زیاد نیست به همین خاطر تعداد مقالات ما هم محدود شده است. » دبیر کل شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری ادامه می‌دهد: «رتبه علمی کشور امسال در پایگاه اطلاعات علمی اسکوپوس ۱۶ و وب آف ساینس ۱۷ شد که نسبت به سال گذشته افت یک‌پله‌ای داشتیم.» او شرکت نکردن در همه کنفرانس‌های بین‌المللی، نداشتن دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی و تجهیزات فرسوده تحقیقاتی را برخی از دلایل این افت و کاهش انتشار مقالات دانست.
تنزل یک رتبه‌ای به دلیل کاهش تعداد انتشارات
صمد نژاد ابراهیمی، مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی به جزییات تنزل یک رتبه‌ای ایران از نظر تعداد انتشارات در پایگاه اسکوپوس و وب آف ساینس اشاره می‌کند و به «شهروند» می‌گوید: « در سال‌های ۹۶ و ۹۷ رتبه علمی کشور در این دو پایگاه ۱۶ بود، در سال ۱۳۹۹ رتبه ۱۵ را در اسکوپوس و رتبه ۱۶ را در وب آف ساینس دریافت کردیم. تا سال 1401 رتبه ۱۵ را در پایگاه اسکوپوس داشتیم و از سال ۱۴۰۰ تا کنون رتبه ۱۷ را در وب آف ساینس داریم. در سال 1402 هم رتبه ۱۶ را در اسکوپوس بدست آوردیم. یعنی هم دراسکوپوس و هم در وب آف ساینس در تعداد مقالات منتشر شده، یک پله تنزل داشتیم. تعداد مقالاتی که در سامانه استنادی اسکوپوس منتشر می‌شد ۷۸ هزار آثارعلمی بود اما اکنون به ۷۲هزارو 400 آثار و مقاله علمی رسیده است که همین موضوع سبب یک پله سقوط شد.
او رتبه امسال کشورمان را در پایگاه استنادی اسکوپوس و وب آف ساینس پیش‌بینی می‌کند:«رتبه بندی های جدید اعلام نشده و در اردیبهشت ماه رتبه‌بندی‌ها اعلام می‌شود. اما با توجه به تعداد مقالات منتشر شده، تصور می‌کنم که امسال نیز ایران در همان رتبه ۱۶ قرار بگیرد حتی ممکن است به رتبه ۱۷ هم
سقوط کنیم.» نژاد ابراهیمی یکی از عمده‌ترین دلایل افت تولید علم در ایران را کمبود منابع مالی و عدم تخصیص بودجه کافی به پروژه‌های تحقیقاتی می‌داند. « به دلایل مالی در کنفرانس‌های بین‌المللی نمی‌توانیم شرکت کنیم و باعث شده تا مقالات کنفرانسی کشورمان کاهش پیدا کند.»
او به تحریم ها به عنوان دومین علت کاهش مقالات علمی اشاره می‌کند:«به طور کلی، تأثیر تحریم‌ها بر تولید علم در ایران یک واقعیت تلخ است که بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور سایه افکنده است. هرچند نخبگان علمی کشور سعی در انطباق با این شرایط دارند، اما برای بازگشت به سطح مطلوب تولید علم، نیاز به همکاری‌های بین‌المللی و سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی احساس می‌شود. بسیاری از مجلات خاص ناشران در جهان به صورت پولی هست. از این رو اساتید برای چاپ مقالات خود حدود ۲هزار تا ۲۵۰۰ دلار را باید واریز کنند اما مراودات مالی و نقل و انتقالات پولی تحریم است. به همین خاطر محققان و اساتید برای انتخاب مجله یا نشریه علمی با چالش مواجه می‌شوند. همچنین برخی از انتشارات عنوان می‌کنند که امکان نشر مقالات برخی دانشگاه‌های کشورما را ندارند. این امر موجب می‌شود مقالات چاپ شده ما در سطح بین‌المللی کاهش یابد. یکی دیگر از دلایل کاهش مقالات کشورمان، کاهش انگیزه در پژوهشگران است. مشکلات معیشتی، نگرانی از آینده شغلی مسائلی هستند که سبب می‌شود محققان تمایلی برای ارائه مقاله نداشته باشند.»
کاهش بودجه و تأثیر بر چرخه تولید علم
تحلیلگران آموزشی معتقدند که کاهش بودجه‌هایی که به پژوهش اختصاص می‌یابد، به شدت بر چرخه تحقیق و توسعه تأثیر گذاشته است. علی شیرین زاد عضو کمیسیون فرهنگی مجلس هم به ۳ دلیل عمده کاهش مقالات علمی کشورمان اشاره می‌کند وبه «شهروند» می‌گوید: «تأمین بودجه بزرگترین مشکلی است که در این حوزه وجود دارد. در سال‌های گذشته، ما شاهد کاهش محسوس بودجه‌های پژوهشی بوده‌ایم که منجر به کاهش مقالات علمی شده است. کاهش اعتبارات پژوهشی نه تنها بر پروژه‌های تحقیقاتی تأثیر می‌گذارد، بلکه همچنین موجب کاهش انگیزه پژوهشگران و اساتید می‌شود. بسیاری از پژوهشگران به دلیل عدم تأمین مالی مناسب، از ادامه تحقیقات خود ناامید می‌شوند.»
او ادامه می‌دهد: «عدم حمایت جدی از سوی دولت و عدم توجه به پژوهش‌های پایه که نیاز به زمان و منابع بیشتری دارند نیز یکی دیگر از دلایل این افت است. ما در این حوزه باید هزینه وسرمایه‌گذاری کنیم. زیرساخت‌های لازم را فراهم و از استعداد‌ها و متخصصینی که داریم، استفاده کنیم. از موفقیت‌هایی که در آزمون المپیاد‌ها به دست می‌آید نباید به راحتی گذشت. اکثر این دانش‌آموزان با حمایت‌های خانوادگی خود توانستند مدال‌آور باشند و از حمایت‌های دولتی بی‌بهره بودند.»
این نماینده مجلس معتقد است که قوانین و سیاست‌های فعلی نمی‌توانند پاسخگوی نیاز‌های علمی کشور باشند. « حمایت‌های دولت می‌تواند توانایی ما را در مرز‌های دانش جهانی، افزایش دهد.» او به سومین علت کاهش مقالات کشور اشاره می‌کند: «تولیدات علمی کشور باید افزایش پیدا کند به همین منظور باید مدیرانی در این جایگاه قرار بگیرند که خلاق، توانمند و منشأ تحول باشند.»
شناسایی پژوهش به عنوان یک اولویت ملی
برای بررسی دقیق‌تر وضعیت تولید علم در کشور، فروزان الیاسی، استاد دانشگاه علوم پزشکی مازندران به «شهروند» می‌گوید: «افت تولید علم در ایران به دلیل مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی صورت گرفته است. برای حل این معضل، نیازمند سیاست‌های مؤثر و جامع از سوی دولت و توجه بیشتر به نیاز‌های پژوهشی و نوآوری در سطح دانشگاه‌ها هستیم. کمبود بودجه و عدم حمایت از پژوهش‌ها اگرچه عوامل مؤثری هستند، اما باید توجه داشت که فرهنگ پژوهش و نوآوری نیز نیاز به تقویت دارد. ما نیازمند یک سیستم جامع هستیم که پژوهش را به عنوان یک اولویت ملی بشناسد. همچنین ما باید روابط و همکاری‌های بین‌المللی‌مان را تقویت کنیم. در دنیای امروز، همکاری با سایر کشور‌ها و تبادل دانش می‌تواند به رشد علمی ما کمک شایانی کند.»
دانشگاه‌ها در یک سال ۲ هزار اثر کمتر منتشر کردند
بر اساس داده‌های استخراج‌شده از پایگاه اسکوپوس در تاریخ اول مهر ماه ۱۴۰۳، تعداد انتشارات علمی ایران در پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۳ میلادی، ۴۱ هزار و ۸۹۲ اثر بوده است.
بررسی تعداد انتشارات علمی ایران نشان می‌دهد که انتشارات مؤسسه‌های منتخب زیر نظر وزارت علوم در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۰، نزدیک به هزار و ۶۰۰ اثر کمتر منتشر کرده‌اند و حدود ۳.۶ درصد افت پیدا کرده است. این روند نزولی در سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ شدت یافته است. به طوری که تعداد انتشارات در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۲، بیش از ۲ هزار اثر (معادل ۴.۶ درصد) کاهش یافته است.