[شهروند]فرهنگ مصرف‌گرایی به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و اقتصادی، عمدتا در جوامع غربی به‌ویژه در قرن بیستم با رشد صنعت، تولید انبوه، تبلیغات و رسانه‌ها شکل گرفت و توسعه یافت. بنابراین بسیاری از کشورهای غیرغربی هم تحت‌تأثیر تبلیغات و الگوهای زندگی غربی به سمت مصرف‌گرایی گرایش پیدا کردند. جامعه ایران هم از این امر مستثنا نیست، به‌طوری که در سال‌های اخیر تحت‌تاثیر رسانه‌ها و تبلیغات تمایل به خرید انواع کالاها به‌خصوص برندهای خارجی به‌ویژه در میان نسل جوان افزایش یافته است. با گسترش اینترنت و فروشگاه‌های آنلاین، خرید اینترنتی به یکی از روش‌های محبوب تبدیل شده و به افزایش مصرف‌گرایی کمک کرده است. این در حالی است که مصرف‌گرایی می‌تواند باعث تغییر در الگوهای زندگی و ارزش‌های اجتماعی شود. یکی دیگر از تبعات مصرف‌گرایی، فشار مالی مضاعف بر خانواده‌ها می‌تواند باشد. شاید برخی بر این مساله تاکید کنند که افزایش مصرف‌گرایی روی رشد بازار و تولید کالاها و خدمات تاثیر می‌گذارد اما نکته قابل تامل این است که در مقابل این مساله باعث وابستگی به واردات کالاهای لوکس می‌شود که به تنهایی می‌تواند مشکلاتی برای اقتصاد و تولید داخلی به وجود بیاورد.
مصرف‌گرایی یکی از نقشه‌های شوم دشمن بوده که تقریبا موفق هم شده است
حجت‌الاسلام علی آقابابا، کارشناس مذهبی و استاد دانشگاه به «شهروند» می‌گوید: «در سوره اعراف آیه 31 آمده؛ «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنّهُ لا یُحِبّ الْمُسْرِفینَ»، بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.» آقابابا بیان می‌کند: «در دین مبین اسلام و تعاریف دینی دو واژه داریم، یکی اسراف و دیگری تبذیر. اسراف به معنای تجاوز از حد و معیار در هر کاری است. اینکه شخص در خرج مال و چیزهای دیگر از اعتدال خارج شود. قطعا اسراف، عملی ممنوع و محکوم است و خداوند متعال آن را منع کرده است.»
این کارشناس مذهبی عنوان می‌کند: «تبذیر یعنی فرد بیهوده خرج می‌کند و هدفی ندارد، این همه کارها را شامل می‌شود.» این استاد دانشگاه اظهار می‌کند: «در اسلام بر میانه‌روی بسیار تاکید شده است.» او بیان می‌کند: «حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «علامت اسراف‌کاران چندچیز است. اولی چیزی که می‌خورند برای آنها نیست. دوم لباسی که می‌پوشند برای آنها نیست و سوم اینکه چیزی که می‌خرند برای آنها نیست. نه اینکه این موارد در شأن آنها نیست بلکه بیش از شأن و حدشان است.» آقابابا ادامه می‌دهد: «حضرت علی (ع) در جای دیگری می‌فرمایند: «میانه‌روی ثروت‌زاست و زیاده‌روی نابودکننده ثروت.» این کارشناس مذهبی می‌گوید: «یکی از نقشه‌های شومی که دشمنان کشیده‌اند و تقریبا موفق هم شده‌اند، مصرف‌گرایی است. دشمنان، مردم را تشویق به مصرف‌گرایی می‌کنند تا اهل تجملات باشند.» این استاد دانشگاه اظهار می‌کند: «همین مساله سبب‌شده برخی اهل قناعت کردن در زندگی نباشند. مصرف‌گرایی کار را به جایی کشانده که افراد به تجمل‌گرایی روی آورده‌اند.»
دشمن با رواج مصرف‌گرایی به‌دنبال از هم‌پاشیدن خانواده و متزلزل ساختن جامعه است
آقابابا یکی از ریشه‌های مهم مصرف‌گرایی را جهل می‌داند و می‌گوید: «جهل سبب‌شده برخی از شهروندان ناخواسته در زمین دشمن کار کنند.» این کارشناس مذهبی بیان می‌کند: «دومین ریشه مصرف‌گرایی، شهوت‌پرستی است. یعنی شخص شهوت مال‌اندوزی و نشان دادن مالش را دارد. سومین ریشه این پدیده غربی، غفلت از یاد خداست. یکی دیگر از ریشه‌های این معضل در خودبرتربینی، دنیاپرستی و راحت‌طلبی است.» این استاد دانشگاه اظهار می‌کند: «دشمن از رواج مصرف‌گرایی اهدافی دارد. یکی از اهداف دشمن این است که ما از اصل حرکت‌مان به سمت معنویت غافل شویم. یکی دیگر از اهداف این است که تمام وقت‌مان را صرف تامین منابعی کنیم که در نهایت صرف همین مصرف‌گرایی می‌شود.» آقابابا ادامه می‌دهد: «سومین هدف دشمن از هم‌پاشیدن نهاد خانواده است چون در چنین شرایطی جامعه هم دچار تزلزل می‌شود.» او بیان می‌کند: «هدف بعدی دشمن تسلط بر مردم است. دشمن بدون جنگ و خونریزی و تنها با تبلیغات وسیع بر مردم تسلط پیدا کرده است.»
تا زمانی که در جامعه الگوهای مصرفی درستی تبیین نشوند به سمت مصرف گرایی می رویم
این کارشناس مذهبی می‌گوید: «اولین گام در برخورد با این حربه دشمن، توجه به کانون خانواده و مسائل تربیتی خانواده‌هاست. خانواده‌ها باید به این مساله توجه داشته باشند که فرزندانشان را به رفاه عادت ندهند البته نه به این معنا که به آنها سخت بگیرند بلکه رفاه بیش از اندازه را رواج ندهند.» این استاد دانشگاه دومین راهکار را دوری از تقلید کردن می‌داند و بیان می‌کند: «ما الگوهای مناسبی معرفی نکرده‌ایم و باید به این نکته توجه داشته باشیم. مساله بعدی فقر فرهنگی است. ما نیازمند این هستیم که آگاهی جامعه را نسبت به این مسائل افزایش دهیم. تا زمانی که در جامعه‌ای آموزش‌های صحیح و الگوهای مصرفی درستی تبیین نشوند ما همچنان به سمت مصرف‌گرایی می‌رویم.» آقابابا اظهار می‌کند: «بحث بعدی مدیریت رسانه است. هم فضای مجازی و هم صداوسیما. در همین صداوسیما هم ما شاهد تبلیغ مصرف‌گرایی هستیم با همین تبلیغاتی که در میانه‌برنامه‌ها گنجانده می‌شوند. فیلم‌ها و سریال‌ها هم در خانه‌های لاکچری ساخته می‌شوند. همه اینها روی ذهن مخاطب تاثیر سوء می‌گذارد. فضای مجازی هم که رهاست. مورد بعدی موضوع فرهنگسازی است که باید در آموزش و پرورش رقم بخورد.»
پُرخرج‌‌های جهان
مصرف‌گراترین کشورهای غربی معمولا بر اساس معیارهای مختلفی از جمله هزینه‌های خانوار، مصرف سرانه و الگوهای خرید تعیین می‌شوند. ایالات متحده آمریکا: این کشور به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان، بالاترین سطح مصرف در بسیاری از زمینه‌ها از جمله غذا، پوشاک و فناوری را به خود اختصاص داده است. براساس آمارهای اداره کار ایالات متحده (BLS) و وزارت کشاورزی‌اش (USDA) برآورد می‌شود هر آمریکایی سالانه حدود 70 تا 80 قطعه لباس خریداری می‌کند. طبق آمارها بدهی‌های کارت‌های اعتباری آمریکایی‌ها در سال 2023 به بیش از یک تریلیون دلار رسیده است. این رقم نشان‌دهنده وابستگی بالای افراد به اعتبار برای خرید کالاهای غیرضروری است. آلمان: این کشور با وجود رویکردهای پایدار، مصرف‌گرایی قابل توجهی دارد. طبق آمارهای موجود هزینه‌های خرید آنلاین در آلمان در سال 2023 به حدود 100میلیارد یورو رسید. درواقع هر آلمانی 10درصد از درآمدش را صرف خرید آنلاین و 7درصد از آن را صرف مد و لباس می‌کند. ایتالیا: ایتالیایی‌ها به‌طور متوسط حدود 10 تا 15درصد از درآمد خود را به خرید لباس، مد و محصولات آرایشی اختصاص می‌دهند.
جامعه نیازمند فرهنگسازی درباره مضرات مصرف‌گرایی است
رهبر معظم انقلاب‌اسلامی در بیانات و سخنرانی‌های‌شان بارها درخصوص رواج مصرف‌گرایی تذکر داده‌اند. ایشان بارها به نقد فرهنگ مصرف‌گرایی و تأثیرات منفی آن روی جامعه و خانواده‌ها پرداخته و بر لزوم توجه به ارزش‌های معنوی و فرهنگی تأکید کرده‌اند. رهبر انقلاب در صحبت‌هایشان بر تولید داخلی، خودکفایی و کاهش وابستگی به کالاهای خارجی تاکید داشته و از اقتصاد مقاومتی گفته‌اند چون این رویکرد به کاهش مصرف‌گرایی و تقویت اقتصاد ملی کمک می‌کند. ایشان همچنین بر اهمیت مصرف صحیح و منطقی تأکید داشته و گفته‌اند: «باید به جای خرید کالاهای غیرضروری به نیازهای واقعی توجه شود.» بنابر گفته‌های رهبر انقلاب، جامعه نیازمند فرهنگسازی در زمینه مصرف صحیح و آگاهی‌بخشی درباره مضرات مصرف‌گرایی است. ایشان به نقش رسانه‌ها در ترویج فرهنگ صحیح مصرف و مقابله با تبلیغات مصرف‌گرایانه اشاره کرده و خواستار فعالیت‌های مؤثر در این زمینه هستند. این بیانات نشان‌دهنده نگرانی ایشان از تأثیرات منفی مصرف‌گرایی بر فرهنگ و اقتصاد کشور است و بر لزوم توجه به ارزش‌های اسلامی و ایرانی تأکید می‌کند.
مصرف‌گرایی به روایت احادیث
در متون اسلامی به‌ویژه در احادیث و روایات، تأکید زیادی بر پرهیز از اسراف و مصرف‌گرایی شده است. پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «إِنَّ اللَّهَ كَرِهَ لَكُمْ قيلَ وَقالَ، وَكَثْرَةَ السُّؤَالِ، وَإِضاعةَ الْمَالِ.» خداوند از شما کلام بیهوده، زیاد سوال کردن و اسراف در مال را ناپسند می‌دارد. پیامبر (ص) در حدیث دیگری می‌فرمایند: «اسراف در هر چیزی بد است، حتی اگر در آب باشد.» یا امام علی (ع) می‌فرمایند: «دنیا را چون مسافر بنگر و در آن به اندازهٔ نیاز خود زندگی کن.» این حدیث به اهمیت ساده‌زیستی و پرهیز از تعلقات دنیوی اشاره دارد. امام صادق (ع) در حدیثی درباره مصرف‌گرایی می‌فرمایند: «قناعت، گنجی ناپیداست.» این حدیث نشان‌دهنده اهمیت قناعت و پرهیز از مصرف‌گرایی است. پیامبر اکرم (ص) هم در مذمت تجمل‌گرایی که زاییده مصرف‌گرایی است، فرموده‌اند: «کسی که به تجمل‌گرایی روی آورد، خداوند او را به حال خود رها می‌کند.» این احادیث نشان‌دهنده اهمیت پرهیز از مصرف‌گرایی و اسراف در زندگی روزمره هستند. آموزه‌های اسلامی بر قناعت، ساده‌زیستی و استفاده بهینه از منابع تأکید دارند و به دنبال ترویج سبک زندگی متعادل و پایدار هستند.