[ملیحه محمودخواه] با ورود هوش مصنوعی به حوزه مشاغل و امور روزمره زندگی اکنون می‌توان گفت که نقش تسهیل‌کننده این فناوری نوین در بسیاری از موقعیت‌های شغلی انکارنشدنی است. از سوی دیگر، هوش مصنوعی به‌دلیل قابلیت‌های خود در انجام وظایف مکرر و پیچیده به‌صورت خودکار، می‌تواند برخی از موقعیت‌های شغلی را تهدید و نیاز به مهارت‌ها و تخصص‌های جدید را افزایش دهد. شغل‌هایی که به‌صورت اتوماتیک انجام می‌شوند یا شغل‌هایی که مربوط به انواع محتوا هستند، به‌راحتی تحت‌تأثیر هوش مصنوعی قرار می‌گیرند و جایگزین می‌شوند. تأثیر هوش مصنوعی بر بسیاری از مشاغل، یک مسئله جهانی و مستقل از محدودیت‌های جغرافیایی و زمانی است.
تغییرات در دنیا همیشه نگران‌کننده بود
اگر کتاب‌های تاریخ مدرسه‌تان را به یاد داشته باشید، می‌دانید که قرن نوزدهم نوآوری‌های قابل توجهی را برای کارخانه‌ها به ارمغان آورد، اما این بدان معنا نیست که این تغییرات در آن زمان با آغوش باز مورد استقبال مردم قرار گرفت. در سال 1811 کارگران نساجی به اتوماسیون که وارد حوزه کار آنها شده بود اعتراض کردند، در نهایت به کارخانه‌ها حمله کردند و آنها را سوزاندند. زیرا آنها می‌ترسیدند که اپراتورهای ماشینی زندگی آنها را بربایند.
اما آن سوی ماجرا این بود که در طول انقلاب صنعتی وظایف بیشتر و بیشتری در فرایند بافندگی خودکار می‌شد و کارگران را بر آن داشت تا روی کارهایی که ماشین‌ها نمی‌توانستند انجام دهند، تمرکز کنند؛ مانند کارکردن با یک ماشین و سپس مراقبت از چندین ماشین برای کارکرد روان آنها. این باعث شد که تولید به‌طور انفجاری رشد کند. در آمریکا در طول قرن نوزدهم، مقدار پارچه‌ای که یک بافنده می‌توانست در یک ساعت تولید کند، ۵۰ برابر افزایش یافت و میزان نیروی کار مورد نیاز برای هر متر پارچه تا ۹۸ درصد کاهش یافت. این امر باعث ارزان‌تر شدن پارچه و افزایش تقاضا برای آن شد و به نوبه‌خود مشاغل بیشتری برای بافندگان ایجاد کرد و تعداد آنها بین سال‌های ۱۸۳۰ و ۱۹۰۰ چهار برابر شد. به‌عبارت دیگر، فناوری به‌تدریج ماهیت شغل بافنده و مهارت‌های لازم برای انجام آن را تغییر داد به جای اینکه به‌طور کامل جایگزین آن شود.
در سال 1961 کندی، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، گفت: «چالش اصلی دهه شصت حفظ اشتغال کامل در زمانی است که اتوماسیون جایگزین مردان کاری شده است.» در دهه ۸۰ میلادی، ظهور رایانه‌های شخصی به «کامپیوترهراسی» دامن زد و بسیاری نگران بودند که رایانه‌ها جایگزین شغل آنها شوند. با وجود این ترس‌ها و نگرانی‌ها، هر تغییر فناوری منجر به ایجاد مشاغل بیشتر به نسبت مشاغلی که از دست رفته‌اند، شده است. هنگامی که وظایفی خاص خودکار می‌شوند، فرایندها ارزان‌تر و سریع‌تر خواهند شد در نتیجه به نیروی انسانی بیشتری نیاز دارید تا سایر عملکردها را در فرایند خودکارسازی قرار دهند.
هوش مصنوعی جای مهارت‌ها را می‌گیرد نه انسان
حمیدرضا عظیمی، کارشناس حوزه کسب‌وکارهای دیجیتال، به شهروند می‌گوید: باید در نخستین قدم این موضوع مورد بررسی قرار گیرد که هوش مصنوعی چه تأثیری بر کسب‌وکارها دارد، بعد جایگاه کشورهای در حال توسعه را در فرایند این تغییرات بررسی کنیم. موضوع اول این است که هوش مصنوعی مانند انقلاب‌های قبلی (انقلاب صنعتی و انقلاب آی تی) قرار نیست انسان را حذف کند بلکه قرار است فرایند کار انسان را تغییر دهد. یعنی انسان زمانی کارگر بوده، در مرحله بعد ماشین جای آن را گرفته، در مرحله بعد کامپیوتر برنامه آن را تدوین کرده و هم‌اکنون از مرحله اتوماسیون بالاتر رفته و خودش تصمیم‌گیری و اجرا می‌کند و این توسط هوش مصنوعی صورت می‌گیرد.
حمیدرضا عظیمی ادامه می‌دهد: در واقع انسانی‌هایی حذف می‌شوند که این مهارت جدید را نداشته و اطلاعات خود را به‌روز نکنند. نکته مهم این است که در این مرحله مهارت‌ها حذف می‌شوند نه انسان‌ها. حالا این پدیده در حال حرکت است و به مسیر خود با شتاب ادامه می‌دهد و سؤال اینجا است که جایگاه کشورهای در حال توسعه کجاست؟
نباید از گردونه رقابت عقب بمانیم
این کارشناس حوزه کسب‌وکارهای دیجیتال با اشاره به کشور هند می‌گوید: نگاهی به شرایط کشور هند نشان می‌دهد که این کشور چطور فرایند توسعه را طی کرده است. هند در اواخر دهه 80میلادی که انقلاب آی تی در حال رخ دادن بود جزو کشورهای فقیر و بدون تکنولوژی بود و در کنار همه کشورهای توسعه یافته در یک نقطه قرار داشت. در واقع هند مانند سایر کشورها در اول خط قرار داشت. هند که در اکثر حوزه‌ها از کشورهای دیگر عقب مانده بود راهبرد جدیدی را پیش گرفت؛ در این بخش سرمایه‌گذاری عظیمی انجام داد که سبب شد امروز در آی تی در کنار دو کشور اول جهان قرار گیرد.
البته باید به این نکته هم اشاره کنیم که در حوزه تکنولوژی نانو نیز ایران توانست راهبردی را در پیش بگیرد و در این بخش جزو کشورهای تراز اول دنیا است؛ برخلاف صنعت فولاد یا خودرو که فاصله زیادی با جهان داریم در این حوزه فاصله زیادی نداریم.
عظیمی با تأکید بر اینکه طرفدار تغییرات و فناوری روز است می‌گوید: فکر می‌کنم این اتفاق در این مقطع زمانی نه‌تنها تهدیدی برای کشور در حال توسعه ما به شمار نمی‌رود، بلکه فرصتی است که می‌تواند روند توسعه را در کشور تسریع کند. چرا که این حوزه مانند صنعت حمل‌ونقل و یا خودرو نیاز به زیرساخت‌های پرهزینه ندارد.
این کارشناس حوزه کسب‌وکارهای دیجیتال بر این باور است که هم‌اکنون دنیا در نقطه شروع فعالیت هوش مصنوعی است و در واقع همه کشورها در اول خط قرار دارند؛ ویژگی مهم حوزه سافت این است که به استعداد و نیروی انسانی نیاز دارد و از قضا ما در این بخش پتانسیل خوبی داریم. باید گفت هوش مصنوعی هم‌اکنون برای ما فرصت به شمار می‌رود و اگر به آن توجه نکنیم و از گردونه رقابت خارج شویم عقب می‌مانیم.
او در پاسخ به سؤال خبرنگار شهروند در مورد اینکه مقاومت در برابر تغییرات بالاست توضیح می‌دهد: تصور نکنید که این تغییرات تنها در کشور ما روی می‌دهد. همیشه در همه دنیا در برابر تغییرات مقاومت وجود دارد. در دوران کرونا هیچ کشوری مانند آمریکا در برابر تزریق واکسن کرونا مقاومت از خود نشان نداد. آنها به دشواری و با هزینه‌های گزاف شهروندان خود را راضی کردند که از واکسن برای جلوگیری از ابتلا به کرونا استفاده کنند. این در حالی است که این مقاومت در کشور ما بسیار کمتر بود و مردم راحت‌تر آن را پذیرفتند.
مقاومت در برابر تغییر همیشه وجود دارد
عظیمی بر این باور است که همیشه در برابر هر تغییری مقاومت وجود دارد اما باید این فرهنگسازی صورت گیرد که هوش مصنوعی قرار نیست جای انسان را در بخش کار بگیرد و ما را بدبخت کند. نکته اینجا است که ما ناگزیریم تغییرات را بپذیریم، مثل همه تغییرات تکنولوژی که پیش از این جامعه آن را پذیرفته است. باید به این نکته نیز توجه داشت که سرعت پذیرش در جامعه ما بالاتر رفته و نسل امروز قدرت ریسک بالاتری نسبت به نسل‌های قبل دارد و فکر می‌کنم زمان طلایی که در اختیار ما قرار دارد تا از این جریان عقب نمانیم زیر دو سال است. یعنی اگر در دو سال آینده حرکت‌های مفیدی در حوزه هوش مصنوعی انجام دادیم وارد جریان بهره‌برداری از فرصت‌ها می‌شویم و در غیراین صورت وارد گردونه بازنده‌ها خواهیم شد.
وضعیت زیرساخت‌های هوش مصنوعی در ایران
محمدمهدی ارزانی، رئیس آکادمی هوش مصنوعی، در مورد وجود زیرساخت‌های هوش مصنوعی و هزینه‌های آن در ایران می‌گوید: زیرساخت‌های پردازشی هوش مصنوعی بسیار حساس هستند و بخش خصوصی نمی‌تواند آنها را تهیه کند و لازم است که دولت آنها را فراهم کند. اگر تصمیم به فراهم کردن موارد لازم باشد، تازه پله اول طی می‌شود. همه این موارد نیازمند ارتباط و تعامل درست با سایر کشورهاست و از اختیار بسیاری از فعالان و بازیگران این حوزه خارج است.
او درخصوص زیرساخت‌های لازم برای استفاده از هوش مصنوعی در ایران می‌گوید: بستر دیجیتالایز در بسیاری از صنایع کشور مثل صنایع معدنی، پتروشیمی، نفت و گاز فراهم نشده است. به‌گفته بازیگران این حوزه در کشورهای دیگر، این موضوع در کشورهای خارجی هم وجود دارد و صنایع فعال در این وهله، آمادگی پذیرش نوآوری و استفاده از ابزارهایی مثل هوش مصنوعی را ندارند.
او درباره مشاغلی که بابت جایگزینی توسط هوش مصنوعی تهدید می‌شوند، ادامه می‌دهد: «بسیاری از مشاغلی که درزمینه اقتصاد دیجیتال فعالیت می‌کنند، در معرض جایگزینی شغلی قرار دارند، زیرا بسیاری از تکنولوژی‌ها و سرویس‌های مربوط به این حوزه بر بستر اینترنت قرار دارند که باعث می‌شود هوش مصنوعی قدرت نفوذ بالایی در حوزه آنها داشته باشد.
به‌گفته رئیس آکادمی هوش مصنوعی، برای اینکه زیرساخت‌های لازم هوش مصنوعی در صنایع کشور فعال باشند، نیاز به ارتباط این صنایع با صنایع کشورهای دیگر است. همچنین تا یک‌سری زیرساخت‌ها وجود نداشته باشد، هوش مصنوعی نمی‌تواند سوار شود تا در قدم بعد بتواند باعث تعدیل نیروهای شرکت‌های ایرانی شود.
به‌گفته او، این موضوع وابسته به اصلاح روابط ایران با سایر کشورهاست که امری غیرقابل پیش‌بینی است. همچنین بسیاری از سرویس‌های لازم هوش مصنوعی هنوز وارد ایران نشده‌اند.
هوش مصنوعی و فرصت‌های جدید شغلی
یاسر عشورزاده، مدیرعامل یک شرکت هوش مصنوعی، درخصوص ملازمات بهره‌مندی از هوش مصنوعی می‌گوید: اینکه این پیشرفت‌ها ممکن است منجر به افزایش بیکاری در برخی صنایع شود، انکارنشدنی است. افراد متخصص در این مرحله نیاز به توسعه فرایندهای تحولی مثل تحول آموزشی و مهارتی دارند و مدیریت تأثیرات اجتماعی و اقتصادی هوش مصنوعی اهمیت زیادی پیدا کرده است. همچنین نیاز به برنامه‌ریزی مؤثر و سیاست‌های مناسب برای مدیریت این تحولات لازم است و کشورها باید هرچه سریع‌تر برنامه‌های کلان خود را براساس این تحول بزرگ تنظیم کنند.
او بر این باور است که با وجود این، باید توجه داشت که هوش مصنوعی همچنان نیاز به نیروی انسانی برای توسعه، نگهداری و بهره‌برداری از آن دارد. بنابراین در برخی حوزه‌ها، ایجاد موقعیت‌های کاری جدیدی که به ایجاد و توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی مربوط می‌شود، ممکن است به جایگزینی کامل برای مشاغل موجود تبدیل نشود، بلکه به ایجاد فرصت‌های جدید شغلی برای انسان‌ها منجر شود.
اگر با سرعت هوش مصنوعی حرکت نکنیم از دنیا عقب می‌مانیم
محمدرضا انبیایی، دبیرکل انجمن مدیریت کسب‌وکار ایران، معتقد است که هر چند وقت یک‌بار در حوزه کسب‌وکارهای مختلف شاهد تحول و تغییر هستیم. انقلاب‌های مختلف در حوزه کسب‌وکار نشان داده که همیشه جریان پیشرفت و توسعه با سرعت زیاد وجود داشته و اگر خودمان را با این شرایط وفق ندهیم از گردونه رقابت جا خواهیم ماند.
محمدرضا انبیایی بر این باور است که در همه دنیا معمولا در شروع هر تغییری مقاومت وجود دارد و اصولا تغییرات به کندی رخ می‌دهد اما در کشور ما این کندی شدیدتر است.
به اعتقاد انبیایی، دلیل این کندی تغییرات این است که سرعت همراه شدن بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با کسب‌وکارها با تغییرات گفته‌شده بسیار کند است و این اتفاق سبب می‌شود فاصله ما با تغییرات روز دنیا بیشتر شود. دبیرکل انجمن مدیریت کسب‌وکار ایران با اشاره به اینکه مفهوم فاصله زیاد ما نسبت به دنیا به این معنا نیست که در کشور کاری انجام نمی‌دهیم می‌گوید: نکته اینجا است که سرعت دنیا در تغییرات بالاست و بسیاری از سازمان‌ها و ارگان‌ها نیز تمایلی برای به روز شدن از خود نشان نمی‌دهند اما اگر هوش مصنوعی وارد بازار کسب‌وکار شود شاهد تغییرات اساسی در این حوزه خواهیم بود.
سرعت هماهنگ شدن ما با تغییرات مطلوب نیست
او معتقد است با وجود اینکه سرعت ما در این بخش بسیار کند است اما در همین اندازه هم تغییرات محسوس است. قبلاً ممکن بود برای انجام یک کار گرافیکی خاص به ساعت‌ها زمان نیاز داشته باشید، اما اکنون در چند دقیقه سخت‌ترین کارهای گرافیکی قابل انجام است. در حوزه کارهای پژوهشی نیز سرعت تغییرات بالا رفته است اما اینکه بگوییم هوش مصنوعی در کشور ما به کندی حرکت می‌کند بی‌راه نگفته‌ایم. این موضوع در بخش‌های دولتی بسیار پررنگ‌تر است. حتی در حوزه دیجیتال هم اتفاق خاصی نیفتاده و کماکان کار با روش سنتی پیش می‌رود.
او به شاخص سنی مدیران دولتی نیز اشاره کرده و می‌گوید: این مدیران کمتر با تغییرات همراه می‌شوند و ارتباط خوبی با آن برقرار نمی‌کنند و به همین سبب هم فاصله ما روزبه‌روز با دنیا بیشتر می‌شود.
انبیایی با اشاره به اینکه گاهی تغییرات ساختاری می‌تواند سبب افزایش رفاه شود ادامه می‌دهد: از آنجا که هوش مصنوعی سرعت کارها را افزایش می‌دهد در مجموع موجب رفاه بیشتر مردم خواهد شد. او بر این باور است که هوش مصنوعی در بسیاری از موارد بهتر از انسان کار می‌کند و توضیح می‌دهد: وقتی ماشین اختراع شد بسیاری از افراد در برابر استفاده از آن مقاومت می‌کردند. آنها فکر می‌کردند که خودروها جای انسان‌ها را خواهند گرفت. در مورد هوش مصنوعی نیز وضعیت به همین صورت است. بسیاری فکر می‌کنند که هوش مصنوعی و ربات‌ها جای انسان را خواهند گرفت. این در حالی است که هوش مصنوعی در کسب‌وکارها می‌تواند کمک‌رسان انسان باشد و سرعت کارها را بیشتر کند.
انبیایی به این موضوع تأکید می‌کند که در بخش خصوصی تغییرات قابل‌قبول‌تر است تا در بخش‌های دولتی و کندی آن به اندازه‌ای است که کاملا ما را از گردونه رشد و توسعه در این بخش عقب نگه می‌دارد.
او به دوره کرونا اشاره کرده و می‌گوید: در دوران کرونا که قرار بود کارها به‌صورت دورکاری و آنلاین انجام شود بسیاری از شرکت‌ها، خصوصا دولتی‌ها، مدت زمان زیادی طول کشید که بتوانند خودشان را با شرایط جدید به‌روز کنند.
او به بحث کندی اینترنت و فقدان بسترهای مناسب برای به‌روزرسانی اطلاعات اشاره کرده و می‌گوید: صحبت از مشکلات فناوری آی تی موضوعی نخ‌نما شده است که بارها و بارها گفته شده اما همین مشکل می‌تواند ما را از سرعت تکنولوژی هوش مصنوعی در دنیا عقب بیندازد. این در حالی است که ما از بابت نیروی انسانی و استعداد دانشجویان و دانشمندانمان در جهان زبانزد هستیم اما شرایط مثل این می‌ماند که بهترین بازیکنان فوتبال را داشته باشیم و از آنها بخواهیم در زمین خاکی بازی کنند. به همین دلیل برای رسیدن به سرعت دنیا در حوزه هوش مصنوعی باید زیرساخت‌ها فراهم شود.