[لیلامهداد] مادری، یکی از مهمترین و شیرین‌ترین نقش‌ها و مسئولیت‌هایی است که یک زن می‌تواند در طول زندگی‌اش به‌عهده بگیرد. درواقع نقش و تاثیر مادران بر زندگی فرزندان، انکارنشدنی است. تربیت فرزندان یک مسئولیت اساسی برای والدین به حساب می‌آید که با وجود چالش‌های بسیاری که دارد آن را می‌توان به عنوان یک فرصت بی‌نظیر برای ارتقای جامعه مدنظر قرار داد.
در این میان مادران نقش مهمی برعهده دارند و می‌توانند در رشد کودک‌شان در عرصه‌های مختلفی همچون بُعد روانی، اجتماعی، شخصیتی و ... ایفای نقش کنند. مادران از همان لحظه تولد همراه و همدم کودک‌شان هستند، بنابراین تأثیر زیادی بر رفتار و نگرش فرزندشان می‌توانند، داشته باشند. با این وجود صاحبنظران حوزه تربیت بر این باورند که امروزه به دلیل تغییر در سبک زندگی افراد، برخی از مادران نقش کمرنگی در تربیت کودکانشان دارند و نسبت به آن هشدار نیز داده‌اند. به همین مناسبت پای صحبت‌های دو تن از روانشناسان کودک نشسته‌ایم تا از دلایل این مساله برایمان بگویند.
تاثیر تغییرات در سبک زندگی‌ها بر تربیت کودکان
سجاد نوروزیان، روانشناس کودک به «شهروند» می‌گوید:«سبک زندگی شهروندان این روزها چه در سطح جهانی و چه در ایران دستخوش تغییراتی شده است، بنابراین بخشی از کمرنگ شدن نقش مادران در تربیت کودکان به این تغییرات برمی‌گردد. درواقع تغییرات در سبک زندگی شهروندان، روی تربیت کودکان سایه انداخته است.»
نوروزیان با اشاره به اینکه مسائل اقتصادی خانواده‌ها نسبت به گذشته پیچیده‌تر شده است، ادامه می دهد: «زن و مرد بیرون از خانه کار می‌کنند، از بُعد اجتماعی هم خانم‌ها رویکرد سابق را در زندگی ندارند و خواهان نقش‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هستند، بنابراین نقش‌های قبلی که به‌عهده گرفته بودند مانند تربیت کودکان دچار تغییرات شده است.»
این روانشناس کودک عنوان می‌کند: «مساله بعدی این است که برخی از خانواده‌ها متاسفانه شیوه تربیتی‌شان را به روز نمی‌کنند. در جامعه امروزی برخی از خانواده‌ها برای تغییر دکوراسیون خانه، خرید ماشین یا گوشی مُدروز برنامه‌ریزی می‌کنند اما هیچ برنامه‌ای برای تربیت کودک‌شان ندارند.»
مادران و برون سپاری تربیت
بنابر گفته‌های نوروزیان برخی از مادران برای تربیت و نگهداری فرزندشان از خانواده خود یا همسرشان کمک می‌گیرند. این روانشناس کودک می‌گوید: «برخی از مادران تسلطی روی بحث فنی و محتوایی تربیت کودک ندارند، بنابراین این مسئولیت را برون‌سپاری می‌کنند. بعضی از مادران هم چون در دوران نوجوانی مسئولیت‌پذیر نشده‌اند، نمی‌توانند
مسئولیت فرزند خودشان را به عهده بگیرند برای همین از دیگران کمک می‌گیرند.»
نوروزیان عنوان می‌کند: «این برون‌سپاری در همه سطوح فرهنگی به چشم می‌خورد. البته این دست از مادران برای توجیه این کارشان بهانه‌های مختلفی هم دارند مثل اینکه گرفتارم، مشغله دارم یا مهمانی دارم و ....»
نیاز کودکان باید در فضای امن خانه، پاسخ صحیح داده شود
این روانشناس کودک با تاکید بر این مساله که نحوه تربیتی کودکان بر شکل‌گیری شخصیت‌شان تاثیر می‌گذارد، می‌گوید: «کودکان با یکسری نیازها به دنیا می‌آیند، به عنوان نمونه در بدو تولد کودک نیاز به غذا دارد که پاسخ به آن سبب ادامه حیاتش می‌شود. با بزرگتر شدن کودک، این نیازها پیچیده‌تر می‌شوند، بنابراین نیاز به پاسخ‌های پیچیده‌تر هم دارند. با بالا رفتن سن کودک، او به محبت، توجه، حمایت و... نیاز پیدا می‌کند و در مقابل، والدین وظیفه دارند، پاسخ صحیحی به این نیازها بدهند.»
نوروزیان ادامه می‌دهد: «نیازهای کودکان باید به موقع، در زمان مناسب و به شیوه درست پاسخ داده شوند.»
او عنوان می‌کند: «اولیا اگر با برنامه‌ریزی نیازهای کودک‌شان را نشناسند و پاسخ درستی به آنها ندهند، در آینده شهروندی پر از اختلال را تحویل جامعه می‌دهند.» نوروزیان اظهار می‌کند:«این کودکان در جامعه به دنبال پاسخ دادن به نیازهایشان می‌گردند، این در حالی است که جامعه عموما نمی‌تواند آدرس صحیحی برای نیازهای انسان بدهد. درواقع اگر نیازهای کودک در فضای امنی پاسخ داده نشود، کودک در بیرون از خانه و در هر جایی به دنبال پاسخ دادن به آنها خواهد رفت که این خیلی خطرناک است.» این روانشناس کودک بیان می‌کند: «مادرانی که شاغل هستند، می‌توانند با برنامه‌ریزی دقیق، کیفیت حضورشان را بالا ببرند.»
تاثیر فضای مجازی، همسالان، دغدغه‌های اقتصادی در تربیت کودکان
کتایون مطیعی، روانشناس کودک به «شهروند» می گوید: «زندگی شهروندان امروزی تحت‌تاثیر سبک زندگی دیجیتالی قرار گرفته است.» بنابرنظر مطیعی، عصر دیجیتال، نقش خانواده را نسبت به گذشته کمرنگ کرده است. این روانشناس کودک با اشاره به اینکه تربیت کودک، مساله‌ای ریشه‌ای است، می‌گوید: «ارتباط زوجین با یکدیگر و خانواده‌های‌شان، بی‌شک بر تربیت کودکان تاثیر می‌گذارد. پدرومادرهایی که با مشکلات فردی و خانوادگی دست به گریبان هستند، تعامل خوبی با فرزندانشان ندارند و وقت زیادی را با فرزندانشان نمی‌گذرانند و همین مساله آسیب‌زاست.»
او با تاکید بر این مساله که قبل از والد شدن، زن و مرد باید مشکلات فردی و خانوادگی‌شان را مرتفع کنند، ادامه می‌دهد: «یک مادر افسرده
یا مادری که درگیر مسائل زناشویی و فردی‌اش است، نمی‌تواند مادر خوبی باشد.»
به گفته مطیعی در تربیت فرزندان، فضای مجازی، گروه همسالان، دیجیتالی شدن سبک زندگی شهروندان، مشکلات فردی و خانوادگی، روابط همسران با یکدیگر، دغدغه‌های اجتماعی و اقتصادی و... همگی تاثیرگذار هستند. این روانشناس کودک معتقد است در تربیت کودکان همه عوامل را باید در کنار هم دید و به فراخور اولویت به آنها توجه داشت.
مادران باید اصول فرزندپروری را بیاموزند
بنابر گفته‌های مطیعی، اولویت‌‌بندی اولیا در تربیت کودکان نسبت به گذشته تغییر اساسی یافته است. این روانشناس کودک می‌گوید: «شیک پوشیدن کودک، ثبت‌نام در فلان مدرسه یا کلاس‌های مختلف و... به اولویت برخی از والدین در تربیت فرزندان بدل شده است.»
او ادامه می‌دهد: «برخی از والدین گمان می‌کنند اگر فرزندشان را در کلاس‌های مختلف ثبت‌نام کنند، فرد موفقی تربیت کرده‌اند. در حالی که از این نکته غافل‌اند که شخصیت فرد در کودکی شکل می‌گیرد و نحوه برخورد و تعامل آنها با فرزندشان در آینده‌اش تاثیرگذار است.»
این روانشناس کودک با اشاره به اینکه مادران قبل از تصمیم به فرزندآوری باید آگاهی لازم و کافی را درخصوص فرزندپروری داشته باشند، عنوان می‌کند: «آگاهی از اصول فرزندپروری سبب می‌شود، مادران با اتخاذ برخی روش‌های تربیتی، ناخواسته به فرزندانشان آسیب نزنند.»
مطیعی، مادر خوب را مادری خوشحال می‌داند و اظهار می‌کند: «مادر خوشحال، مادری است که آموخته با وجود همه مشکلات، سختی‌ها و چالش‌هایی که در زندگی فردی و اجتماعی‌اش دارد، حالش خوب باشد.» او بیان می‌کند: «مادران، اولین الگوی کودکانشان هستند، بنابراین مادران باید تلاش کنند، الگوی درست و خوبی برای کودکانشان باشند.»
نباید از تاثیر عوامل محیطی بر تربیت کودکان غافل شد
در دوران کودکی، محیط پیرامون در روند رشدی کودکان تاثیر دارد. درواقع کودکان بسیاری از چیزها را از محیط اطراف‌شان می‌آموزند، بنابراین مادران باید محیطی مناسب را برای فعالیت، خلاقیت و بازی کودکانشان فراهم کنند تا به رشد باکیفیت و سالم آنها کمک کنند.
درواقع در کنار نقش اولیا به‌خصوص مادران در تربیت فرزندان، نباید از تاثیر عوامل محیطی بر تربیت کودکان غافل شد. به عنوان نمونه سن پدر و مادر، وضعیت فرهنگی و وضع مالی خانواده، آگاهی والدین درباره مسائل تربیتی، تعداد اعضای خانواده، تک‌فرزندی، روابط خانوادگی جزو عوامل محیطی، مهم و تاثیرگذار به حساب می‌آیند. البته برخی از عوامل محیطی به شرایط جامعه برمی‌گردد.
به عنوان مثال وضعیت اقتصادی و فرهنگی جامعه، رسانه‌های همگانی مانند رادیو و تلویزیون، اینترنت، ماهواره و… بر تربیت کودکان آن جامعه تاثیر می‌گذارند.
حتی اوضاع اجتماعی - شرایط جنگ یا صلح- جزو عوامل تاثیرگذار بر تربیت کودکان به حساب می‌آیند.
در این میان گروه دوستان و همسالان هم از عوامل مهم هستند. عوامل مربوط به وضعیت جغرافیایی و طبیعی محل زندگی را هم نمی‌توان نادیده گرفت.
نکته قابل تامل این است که نقش برخی از این عوامل با توجه به سن کودک تغییر می‌کند، به‌عنوان نمونه کودکان در کودکی بیشترین تاثیر را از والدین می‌گیرند در حالی که در دوران نوجوانی تحت‌تاثیر گروه همسالان‌شان هستند.
مادر، اولین معلم کودک است
مادر، پیوند قوی و عاطفی با فرزندش دارد و اولین کسی است که با کودکش ارتباط برقرار می‌کند به همین دلیل، روش تعامل مادر با کودک در ماه‌ها و سال‌های ابتدایی، تأثیر زیادی بر شخصیت کودکش خواهد داشت. روش تعامل مادر با کودک حتی در سال‌های بعد از کودکی هم تاثیرگذار است تا جایی که تاثیر آن را می‌توان در زمینه‌های اجتماعی و عاطفی زندگی فرزند، در نوجوانی و بزرگسالی دید.
نکته قابل‌تامل اینکه، مادر اولین معلم کودک است، بنابراین نقش مادر به عنوان اصلی‌ترین فرد در زندگی کودک، بسیار اهمیت دارد.
روانشناسان کودک معتقدند مادر خوب، صبور، حامی و جست‌وجوگر است
روانشناسان کودک معتقدند که مادران در کنار مسئولیت، سلامت جسمی کودک‌شان، مسئولیت رشد عاطفی و ذهنی آنها را هم به‌عهده دارند. مادر خوب و کامل بودن یکی از خواسته‌های مشترک همه مادران است، البته برای مادر خوب بودن یک نسخه واحد وجود ندارد، اما هر مادری می‌تواند با کسب یکسری ویژگی‌ها، مادر خوبی برای فرزندش باشد. مادران قبل از هر چیزی باید به خودشان توجه کنند تا از نظر جسمی، روحی و روانی شرایط خوبی داشته باشند، چنین مادرانی می‌توانند الگوی خوبی برای فرزندانشان باشند. مادر باید پناهگاه امنی برای فرزندش باشد، درواقع کودکانی که با والدین مسئول و حمایت‌کننده بزرگ می‌شوند، رشد اجتماعی و عاطفی بهتری دارند. یکی از مهمترین ویژگی‌های مادر خوب، صبور بودن است. یک مادر خوب، حامی است و کودکش را در هر شرایطی تشویق می‌کند. کودکان برای آموختن هر مرحله از زندگی‌شان از راه رفتن تا غذا خوردن بارها شکست می‌خورند، کودکانی که مادر حامی و مشوق دارند، معمولا به سادگی از شکست‌ها عبور می‌کنند و به تلاش‌شان ادامه می‌دهند.
با احترام به کودکان، شهروندان شادتر و سخاوتمندتر تربیت کنیم
یکی از ویژگی‌های مهم مادر خوب، درک کودکش است. درواقع مادران باید برای گوش دادن به فرزندانشان وقت بگذارند و موقعیت‌ها را از دید آنها درک کنند. ویژگی دیگری که یک مادر باید داشته باشد، احترام گذاشتن به فرزندش است، کودکانی که احترام به خود و احترام گذاشتن به دیگران را آموزش دیده‌اند، شادتر و سخاوتمندتر هستند و در آینده می‌توانند روابط بهتری با دیگران داشته باشند.
مادران امروزی اغلب شاغل هستند با این وجود باید یک زمانی را به فرزندشان اختصاص بدهند. این کار باعث می‌شود، فرزندان احساس مهم بودن، کنند. این کودکان در آینده اعتماد، عزت‌نفس و عشق بیشتری دارند. آموزش فرزندان یکی از وظایف اولیاست، بنابراین مادران باید به کودک‌شان کمک کنند تا مهارت‌هایش را تقویت کند. کودکانی که مهارت‌ها و استعدادهایشان پرورش‌یافته در آینده می‌توانند زندگی مستقلی داشته باشند.
یکی از خصوصیات جالب برای مادر خوب، جست‌وجوگری است. منظور از جست‌وجوگری داشتن ذهن باز، خلاقیت بالا و سرگرم‌کننده است. محدودیت همیشه برای کودکان خوب نیست. اگر به آنها فضایی برای انجام کارهای جدید ندهیم، هرگز یاد نخواهند گرفت تا هوش‌شان را تقویت کنند. درواقع مادران باید به کودکانشان اجازه، آزمودن و تجربه کردن را بدهند.
خانواده در آیینه قرآن
اسلام شخصیت آینده کودک را مرهون تربیت، پرورش و مراقبت پدر و مادر می‌داند و برای تمام لحظات زندگی و دوران عمر افراد دستورات خاص و مقررات ویژه‌ای دارد.
قرآن کریم با تأکید بر ایجاد خانواده سالم و آرام بر این نکته تأکید کرده و می‌فرماید: «از نشانه‌های او این است که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا با آنها آرامش یابید. در بین شما دوستی و رحمت قرار داد؛ قطعاً در آنها نشانه‌هایی است برای گروهی که
تفکر می‌کنند.»
نابسامانی خانواده، اختلاف و درگیری بین والدین، عدم‌رابطه صمیمی میان اعضای خانواده به ویژه والدین، در نتیجه فقدان امنیت و آرامش در خانواده، تربیت صحیح فرزند را تهدید و به مخاطره می‌اندازد. بنابراین در روایات زیادی به موضوع حُسن خلق در خانواده اشاره شده و دلیل آن این است که خوش‌رفتاری اعضای خانواده با یکدیگر تأثیرات مثبتی بر زندگی فرزندان می‌گذارد.
امام باقر(ع) در زمینه اهمیت خوش‌رفتاری در کانون خانواده می‌فرماید: «هر کس به خانواده‌اش احسان و نیکی کند، عمرش طولانی می‌شود.» وجود رابطه صمیمی بین والدین باعث به وجود آمدن آرامش در زندگی شده و موجب می‌شود تا کودک در محیط خانواده احساس امنیت داشته باشد. از دیگر اموری که در سالم‌سازی محیط رشد فرزندان تأثیر فراوان دارد، آموزش بسیاری از مسائل ضروری برای زندگی کودک است که بسیاری از این مسائل را می توان با رجوع به قرآن فرا گرفت و در روابط خانوادگی و تربیت کودکان پیاده کرد.»