[مریم رضاخواه] «از هر۵ جوان ۱۵تا۲۴ ساله ایرانی، یک نفر نه درس می‌خواند، نه کار می‌کند و نه حرفه‌ای می‌آموزد.در واقع 3 میلیون نفر نه شاغلند و نه در جست‌و‌جوی کار.» این آخرین آماری است که معاون پژوهش فنی و حرفه‌ای در رابطه با جوانان اعلام کرده است.
به‌گفته علی‌حسین شهریور، معاون اسبق پژوهش فنی و حرفه‌ای، مهارت‌های امروز با شغل‌های فردا مطابقت ندارد و مهارت‌هایی که به تازگی کسب می‌شود، ممکن است به سرعت منسوخ و بی‌فایده شود. او می‌گوید: «ظهور این مسیر تازه، مستلزم ایجاد نهضت ملی مهارت‌آموزی در کشور و عمل متعهدانه و اقدام متحولانه، از طرف دولت و نیز بخش خصوصی است.» از حدود دو دهه پیش در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهت شناسایی و بررسی وضعیت جوانان خارج از اشتغال، تحصیل یا مهارت‌آموزی، آنان را با عنوان NEET طبقه‌بندی کردند. بی‌توجهی بـه ایـن بخش از جمعیـت جـوان کشـور، نه‌تنها موجـب هـدررفتـن بخشـی از بهتریـن سـرمایه‌های انسـانی کشـور و عدم‌بهره‌مندی از فرصـت‌های جمعیتـی اسـت، بلکـه می‌توانـد منشأ بـروز آسـیب‌های اجتماعـی شـود. در مجمـوع، به‌گفته کارشناسان، افزایـش NEETهای جـوان یـک هشـدار فـرا اقتصـادی- اجتماعـی اسـت. مرکز آمار ایران در سال 99، 29.4درصد و در سال 1400 نرخ NEET در کشور را 27.4درصد اعلام کرد. به این ترتیب، براساس داده‌های معاون اسبق پژوهش فنی و حرفه‌ای در زمستان 1402، نرخ NEET نسبت به سال 1400حدود 7درصد کاهش پیدا کرده است. مقایسه نرخ NEETهای ایران با آمارهای جهانی نشان می‌دهد نرخ ۲۷.۴ درصدی NEETها، کشورمان را در رتبه ۳۴ جهان قرار می‌دهد. به‌عبارتی ایران در کنار ۳۳ کشور که عمدتا آفریقایی هستند، بیشترین نرخ NEETها را دارد. نرخ ۲۷.۴ درصدی NEETهای ایران درحالی است که در ژاپن این مقدار ۳.۱ درصد، در ایسلند ۴.۹ درصد، سوئد و هلند ۵.۱ درصد، نروژ ۶.۳ درصد، جمهوری‌چک ۶.۵ درصد، اسلوونی ۶.۶ درصد، دانمارک ۷.۱ درصد، بلژیک ۷.۴ درصد، آلمان ۷.۵ درصد، پرتغال ۷.۶ درصد و در ایرلند و فنلاند نیز این مقدار ۷.۷ درصد است. اما با توجه به اینکه نگرانی‌های زیادی از این جمعیت فاقد مهارت و تجربه وجود دارد این سؤال مطرح می‌شود که مسئولان چگونه می‌توانند آینده کشور را از خطر افزایش NEETها نجات دهند، دلایل به‌وجود آمدن NEETها چیست و چرا جوانان به مهارت‌آموزی و آموزش تمایلی ندارند؟ «شهروند» در گفت‌وگو با مسئولان و کارشناسان عوامل مختلف به‌وجود آمدن NEET را بررسی می‌کند.
ریشه‌های بیکاری و عدم‌تحصیل جوانان
نرخ NEET معیاری از تعداد گسترده‌ای از جوانانی است که می‌توانند از طریق اشتغال به توسعه ملی کمک کنند. از آنجا که گروه NEET نه شاغلند، نه برای آینده سرمایه‌گذاری کرده‌اند، به‌طور قابل‌توجهی در معرض طرد اجتماعی هستند. علاوه بر این، NEETها به‌دلیل سطح تحصیلات پایین و درآمد پایین خانوار، علاوه بر اینکه سربار اقتصادی برای خانوار هستند و موجب افزایش بار تکفل می‌شوند، خود و خانواده را در موقعیتی نامطلوب قرار می‌دهند.مجتبی تاجیک، مدیرکل دفتر طرح‌های ملی و فراگیر وزارت ورزش و جوانان، به «شهروند» می‌گوید: «اینکه 20درصد از جوانان 15تا 24ساله مشغول هیچ فعالیتی، مهارت‌آموزی و شغلی نیستند، علاوه‌بر اینکه از طریق نرخ وابستگی می‌تواند فشار سنگینی را بر خانوارها تحمیل کند، زمینه بزهکاری و آسیب‌های اجتماعی را نیز فراهم می‌سازد. در سطح ملی نیز می‌تواند به‌عنوان یک تهدید امنیتی محسوب شود.» او می‌گوید: «هـرچـه زمـان کار، تحصیل و مهارت یک جوان کاهش یابد احتمال قـرار گرفتـن آنها در گـروه NEET افزایـش خواهـد یافـت. عمـده این افراد نیز فراغـت را بـدون برنامه‌ریزی دنبـال خواهنـد کرد و متعاقـب آن، زمینـه بـرای بحــران هویـت و بی‌هویت‌سازی آنـان در جامعـه تقویـت می‌شود.» تاجیک معتقد است که ندادن اطلاعات صحیح هنگام جمع‌آوری داده‌ها و نمونه‌گیری می‌تواند یکی از دلایل آمار بالای NEET در کشور باشد. «من معتقدم، هم برای آمارهای بیکاری و هم اشتغال افرادی هستند که تمایل ندارند در رابطه با شغل‌شان صحبت کنند و این موضوع یکی از مواردی است که می‌تواند آمار NEET را در کشور بالا ببرد.»
انگیزه پایین به اشتغال و تحصیلات
تعریف واحدی از NEET در کل جهان وجود ندارد و حتی سن جوانان مشمول این شاخص در کشورهای مختلف، متفاوت است، به‌عنوان مثال بیشتر کشورهای اروپایی NEET را برای جوانان ۱۵ تا ۲۴ سال درنظر می‌گیرند، درصورتی که در ژاپن همین تعریف برای جوانان ۱۵ تا ۳۴ سال به‌کار برده می‌شود. ساختار NEETها و علل کلیدیNEET شدگی هم در کشورهای مختلف با هم یکسان نیستند. مدیرکل دفتر طرح‌های ملی و فراگیر وزارت ورزش و جوانان به علل بی‌تمایلی جوانان به مهارت‌آموزی و کسب علم اشاره می‌کند و می‌گوید: «عوامل متعددی باعث به‌وجود آمدن NEET در جامعه می‌شود.» بنابه‌نظر «تاجیک»، دلیل عمده این پدیده را می‌توان در ناامیدی‌های اجتماعی و فضای مجازی جست‌وجو کرد. «گاهی بخشی از جامعه ما ترجیح می‌دهند، بیکار بمانند تا اینکه کار‌های رده پایین‌تر را انجام دهند. نیروی کار نیز تغییر الگو داده است، اگر تا پیش از این، افراد در رشته‌های مختلف، با درآمد پایین و بدون بیمه، برای ساعت‌های طولانی کار می‌کردند، حالا در نسل جدید، این نوع درآمدزایی، دیگر در اولویت نیست. همچنین فضای مجازی با نمایش برخی سبک‌های زندگی و جهش مالی افرادی که فاقد صلاحیت یا توانایی ویژه‌ای هستند، ناامیدی تزریق می‌کنند. به همین دلیل این جمعیت به مرور، احساس بی‌انگیزگی می‌کند که منبع آسیب‌های اجتماعی خواهد بود.» به‌گفته تاجیک گاهی جوانان به‌دلیل نبود فرصت‌های شغلی مناسب یا عدم‌تطبیق مهارت‌هایشان با نیازهای جامعه بیکار شده‌اند و به‌عنوان «NEET» شناخته می‌شوند.
ارائه راهکار برای جذب جوانان به شغل و تحصیل
مدیرکل دفتر طرح‌های ملی و فراگیر وزارت ورزش و جوانان به راهکارهای جذب جوانان به اشتغال و تحصیل اشاره می‌کند و می‌گوید: «درحال‌حاضر برای کنترل جمعیت NEET صرفاً به ابزار آموزش و مهارت‌آموزی نیاز داریم. آموزش‌های مهارتی باید از پایه‌های ابتدایی در دانش‌آموزان نهادینه شود تا در آینده دنبال علایق خود بروند و سریع‌تر جذب بازار کار شوند. از این رو، اصلاح فوری و اساسی نظام آموزشی و مهارتی کشور از جنبه آکادمیکِ صرف به نظام مهارتـی به‌خصوص در مناطـق پرجمعیـت NEET، باید بیش‌ازپیش مورد توجه سیاستگذاران و مسـئولان کشـور، در کنـار توجـه بـه جوانـان بیـکار، قـرار گیـرد. یکی از مهم‌ترین راهکارها به معرفی و اشتراک تجربیات موفق است. بیان این موارد می‌تواند به جوانان کمک کند.»
وزارت ورزش و جوانان به جدیت پیگیر است
وزارت ورزش و جوانان در حوزه اشتغال، موضوع استعدادیابی، هدایت شغلی و ارتقای مولفه‌های اشتغال‌پذیری را با جدیت دنبال می‌کند. تاجیک می‌گوید: «نیاز امروز جوانان ما اشتغال، هویت، امید و نشاط است. در برخورد با جوانان باید بدانیم که مخاطب ما انتخابگر، عاقل و بالغ است و ویژگی جوان را بپذیریم و درک کنیم که چگونه باید با یک جوان رفتار کنیم، ما در مقام برنامه‌ریز و ناظر هستیم که باید انرژی و علاقه جوانان را مدیریت و تحت عنوان مربی و راهنما به آنها کمک کنیم. امروز اصلی‌ترین دغدغه ما برای جوانان، مسئله هویت دینی، ملی و انقلابی آنهاست. خوشبختانه جوانانِ دغدغه‌مند، کم نیستند.»
هدفگذاری ایجاد اشتغال در دولت‌ها
هدفگذاری‌ها برای ایجاد اشتغال در دولت‌ها به چه صورت است؟ این پرسش را قاسم رستم‌پور، مدیرکل نظارت و هماهنگی طرح‌های کارآفرینی و اشتغالِ وزارت کار، پاسخ می‌دهد و می‌گوید: «دولت همه ساله برای ایجاد اشتغال هدفگذاری می‌کند و این امر براساس داده‌های مرکز آمار و ورود و خروج بازار کار و جمعیت افرادی که به سن کار نزدیک می‌شوند، صورت می‌گیرد. هر سال این هدفگذاری انجام می‌شود و برش تفکیک‌بندی استانی، شهرستانی و دستگاهی مشخص می‌شود. این تقسیم‌بندی سال گذشته یک‌میلیون و ۸۸ هزار نفر و سال ۱۴۰۱ یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار نفر بود اما برای سال ۱۴۰۳ هدفگذاری کردیم که یک‌میلیون و ۶۰ هزار فرصت شغلی جدید به‌وجود آید و افراد جدیدی از جمعیت بیکار به جمعیت شاغل منتقل شوند و ۲۵ درصد از فارغ‌التحصیلان، دانشگاهی باشند.» او درباره آمار خالص اشتغال ایجادی نیز می‌گوید: «برخی از خروجی‌ها، خروجی‌های منطقی بازار کار است؛ مثل از کارافتادگی یا تعدیل‌های مقطعی یا بازنشستگی‌ها. ما اینها را جزو بحران اقتصادی درنظر نمی‌گیریم. مثلا اگر مرکز آمار ۷۵۷ هزار شغل خالص اعلام می‌کند، قاعدتا باید بالای یک‌میلیون شغل باشد که خروجی‌های بازنشسته و از کارافتاده از آن کسر که ۷۵۷ هزار شغل خالص شود.»
عدم‌آشنایی فارغ‌التحصیلان با فضای روز کسب‌وکار
رستم‌پور براساس آمارهای موجود معتقد است که فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به فضای اقتصادی و کسب‌وکار روز آشنایی ندارند. او می‌گوید: «عمده افرادی که وارد بازار کار می‌شوند، دارای تحصیلات عالیه نیستند، همچنین کسانی که از تسهیلات قرض‌الحسنه و وام‌های اشتغال‌زایی استفاده می‌کنند، اکثرا فاقد مدرک تحصیلی هستند که نشان می‌دهد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به فضای اقتصادی و کسب‌وکار روز آشنایی ندارند و از منابع ارزان قیمت اشتغال یا امکان اخذ مجوزها استفاده نمی‌کنند.»
20درصد جمعیت، غیرفعال اقتصادی هستند
شهلا کاظمی‌پور، جمعیت شناس و عضو هیأت‌علمی دانشگاه تهران، در این رابطه به «شهروند» می‌گوید: «با توجه به آمار اعلامی از سوی سازمان فنی حرفه‌ای کشور می‌توان گفت، حدود 20درصد از جوانان کشور پس از پایان دوره تحصیلات خود به جمعیت غیرفعال اقتصادی اضافه می‌شوند. مقطع پایان دوره تحصیلات برای هر جوان متفاوت است. برخی در دوران مدرسه، دیگر رغبتی به ادامه تحصیل ندارند، برخی دیگر در مقاطع تحصیلی بالاتر. این فرآیند برای جوانان در طول بازه زمانی مدرسه تا فارغ‌التحصیلی در مقطع دکتری وجود دارد. مولفه‌های زیادی هستند که جوانان پس از فارغ‌التحصیلی به فعالیت‌های اقتصادی و مهارت‌آموزی رغبتی نشان ندهند. جوانان ممکن است پس از پایان دادن به دوره تحصیلی، تمایل داشته باشند، استراحت کنند یا به‌دلیل اعزام به خدمت سربازی نه مهارتی کسب کرده‌اند و نه جذب نیروی کار شده‌اند. همچنین ممکن است دختران پس از مقوله ازدواج از چرخه تحصیل و کار دور شوند. در نتیجه گروهی از جوانان به دلایل مختلف در بازه زمانی کوتاهی غیرفعال اقتصادی، محسوب می‌شوند. غیرفعال بودن جوانان در این بازه زمانی، سبب می‌شود تا با آمار بالایی از جوانانی روبه‌رو شویم که نه آموزش می‌بینند و نه کار می‌کنند. شاید اگر این گروه از جوانان را از آمار NEETهای کشور حذف کنیم به‌مراتب با تعداد جوانان کمتری مواجه می‌شویم که نه آموزش می‌بینند و نه کار می‌کنند.»
او بر این باور است که اساسا این موضوع، مشکل جوانان نیست بخش صنعت باید فعالیت بیشتری داشته باشد تا بازار کار زیادی برای جوانان فراهم شود. مگر اینکه جوانان براساس توانایی‌هایی که دارند شرکت‌های دانش‌بنیان، یا استارت‌آپ‌ها یا شرکت‌های دیگری را راه‌اندازی کنند.» از این رو، اصلاح فوری و اساسی نظام آموزشی و مهارتی کشور باید بیش‌ازپیش مورد توجه سیاستگذاران و مسـئولان کشـور، در کنـار توجـه بـه جوانـان بیـکار، قـرار گیرد.