[لیلامهداد] سالانه حدود 1.5میلیون تُن پلاستیک در مصارف روزمره مردم استفاده می‌شود. این آمارها نشان از این دارند که محصولات پلاستیکی به شکل گسترده در زندگی بشر نفوذ پیدا کرده‌اند. البته فعالان محیط‌زیست در سطح جهانی بر این مسئله تأکید دارند که با توجه به تجزیه‌ناپذیر بودن پلاستیک و انتشار بی‌رویه گازهای گلخانه‌ای به‌عنوان مهم‌ترین عامل پیدایش گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی بر اثر سوزاندن پلاستیک‌ها، بهتر است انسان‌ها تا حد امکان مصرف محصولات پلاستیکی به‌خصوص پلاستیک‌های یکبار مصرف را کنار بگذارند تا به نجات زمین کمک کنند.
سهم سالانه هر ایرانی؛ 32گرم
نام ایران در میان 10کشور نخست پرمصرف ظروف یکبار مصرف پلاستیکی قرار گرفته است. طبق آمارهای رسمی انجمن ملی صنایع پلیمر ایران، ایرانیان سالانه یک میلیون تُن انواع ظروف پلاستیکی مصرف می‌کنند. با این تفاسیر سهم هر ایرانی از این حجم مصرف، حدود 32گرم است. به‌عبارت ساده‌تر می‌توان گفت هر 31ایرانی در مجموع، روزانه یک کیلوگرم از انواع ظروف پلاستیکی استفاده می‌کنند. طبق همین آمارها از یک میلیون تُن حدود 700تا 800هزار تُن بازیافت می‌شود. البته 400تا 500هزار تُن هم سوزانده و 250تا 350هزار تُن هم در طبیعت رها می‌شود. درواقع تنها 40درصد از پلاستیک‌هایی که دور ریخته می‌شوند، فقط یکبار استفاده شده‌اند.
12درصد پسماند روزانه کشور، پلاستیک است
به‌گفته «مهدی خادم‌ثامنی»، مدیرکل دفتر پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران، هفدهمین تولیدکننده بزرگ پلاستیک در دنیاست، البته در بخش بسته‌بندی مواد استفاده شده در مرتبه دوم قرار دارد.
طبق آمارها تنها 9درصد از کل زباله‌های پلاستیکی تولید شده، بازیافت و 12درصد سوزانده می‌شوند. البته 79درصد باقیمانده، در محل‌های دفن زباله، زباله‌دانی‌ها یا محیط طبیعی جمع می‌شوند.
سالانه نزدیک به 400میلیون تُن پلاستیک در دنیا تولید می‌شود
به‌گفته «مهدی خادم‌ثامنی»، مدیرکل دفتر پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست، روزانه 57هزار تُن پسماند در کشور تولید می‌شود که 12درصد از این پسماند، پلاستیک است. بنابر نظر خادم‌ثامنی سالانه حدود 185هزار تُن پلاستیک در کشور تولید می‌شود. البته هم‌اکنون نزدیک به 400میلیون تُن در سال پلاستیک در دنیا تولید می‌شود و این به‌معنای یک رشد خیره‌کننده و بسیار فزاینده محصولات پلاستیکی است. این در حالی است که متوسط عمر استفاده از هر کیسه، تنها 12دقیقه است و بعد دور انداخته می‌شود. جالب اینکه برای تولید یک کیسه پلاستیکی، همان قدر آب، انرژی، برق و کارگر خرج می‌شود که برای یک کالای پایدارتر استفاده شده است.
سالانه 8 میلیون تن پلاستیک وارد اقیانوس‌ها می‌شود
نتایج بررسی‌های بین‌المللی نشان می‌دهد، سالانه 8میلیون تُن پلاستیک وارد اقیانوس‌ها می‌شود که بخشی اعظم آنها از طریق رودخانه‌ها منتقل می‌شود. طبق همین یافته‌ها، زباله‌های پلاستیکی سالانه به زیست‌بوم‌های دریایی، حدود 8 میلیارد دلار خسارت وارد می‌کنند. هرچند طبق پیشبینیها ادامه این روند سبب خواهد شد در سال 2050اقیانوس‌های جهان، پلاستیک بیشتری نسبت به ماهی‌ها داشته باشند. تجزیه زباله‌های پلاستیکی در آب‌ها بیش از 500سال طول می‌کشد، بنابراین تهدید جدی‌تری به‌حساب می‌آیند. اگرچه بنابر گفته محققان بعد از 500سال، زباله‌های پلاستیکی به ذرات کوچک‌تری تبدیل می‌شوند که در این شرایط خطرات بیشتری برای طبیعت و موجودات زنده خواهد داشت.
قانون و برنامه خاصی برای ممنوعیت استفاده از ظروف یکبار مصرف نداریم
به‌گفته فاطمه محسنی‌زاده، کارشناس بخش اکولوژی پژوهشکده میگوی کشور به «شهروند» میکروپلاستیک‌ها بحث داغ جهانی هستند. این مبحث از سال 1972شروع شد و تا امروز هم ادامه دارد. میکروپلاستیک‌ها تا جایی حساسیت دارند که در دهه گذشته اوج تحقیقات را به‌خود اختصاص دادند.
بنابرنظر محسنی‌زاده، در حال حاضر، کشورمان قانون و برنامه خاصی برای ممنوعیت استفاده از ظروف یکبار مصرف ندارد.
او با اشاره به اینکه ذرات پلاستیک همه جا هستند و این در حالی است که هیچ قانون و برنامه‌ای هم‌اکنون برای ممنوعیت آنها در کشور وجود ندارد، می‌گوید: «این یک معضل جهانی است و تنها مختص ایران نیست.» او در ادامه با تأکید بر این مسئله که پلاستیک‌ها زیر نور آفتاب و حرارت و در معرض باد فرسوده شده و به ذرات کوچک تقسیم می‌شوند، اظهار می‌کند: «ذرات تقسیم شده پلاستیک‌ها به قدری ریز و سبک هستند که با گردوخاک در هوا، خاک، آب و... وارد می‌شوند و غذای حیوانات و انسان‌ها را آلوده می‌کنند.»
هر هفته به اندازه یک کارت ویزیت میکروپلاستیک‌ها می‌خوریم
به‌گفته این کارشناس بخش اکولوژی پژوهشکده میگوی کشور، میکروپلاستیک‌ها سطح بسیار کوچکی‌اند که قادر به جابه‌جایی در درونی‌ترین نقاط هستند. میکروپلاستیک‌ها می‌توانند در بدن ماهی‌ها، میگوها و تمامی ذره‌خوارها تجمع کنند.» او ادامه می‌دهد: «پلاستیک‌ها وقتی وارد دریا می‌شوند برای زیستمندان جذابیت دارند، برای همین بلعیده می‌شوند. معده زیستمندان با میکروپلاستیک‌ها پُر می‌شود، بنابراین دیگر میل به غذا ندارند و به مرور ضعیف‌شده و می‌میرند.» بنابرنظر محسنی‌زاده این ذرات به راحتی وارد بدن انسان می‌شوند تا جایی که گفته می‌شود هر فرد در طول یک هفته به اندازه یک کارت ویزیت میکروپلاستیک‌ها را خورده و دفع می‌کند.
عوارض ریزپلاستیک‌ها ؛مشکلات ناباروری مردان، سرطان و دیابت
او با اشاره به اینکه یک مطالعه جدید بر خطرهای بالقوه ناشی از سطح ریزپلاستیک‌های میکرو و نانو (MnPs) برای سلامتی تأکید و آنها را با بیماری‌هایی مانند سرطان و دیابت مرتبط کرده است، می‌گوید: «افزایش سطح پلاستیک‌های میکرو و نانو جذب شده به درون بدن انسان خطر سرطان، دیابت، بیماری‌های قلبی-عروقی و بیماری‌های مزمن ریه را افزایش می‌دهد.»
این کارشناس بخش اکولوژی پژوهشکده میگوی کشور ادامه می‌دهد: «آخرین تحقیقات برای نخستین‌بار از رد پای اختلال نعوظ مردان و مشکلات ناباروری ناشی از آن به‌دلیل وجود ریزپلاستیک‌ها در آلت جنسی مردان خبر می‌دهند.» او در ادامه با تأکید بر اینکه همچنان اغلب ما از آب معدنی‌ها، لیوان‌ها و کاسه‌های یکبار مصرف پلاستیکی به‌ویژه در خارج از خانه و ظروف پلاستیکی غیراستاندارد و کیسه‌های فریزی برای نگهداری از نان و ... در خانه‌ها استفاده می‌کنیم، می‌گوید: «ادامه این رویه به این معناست که ما به‌تدریج و بدون آنکه متوجه باشیم خودمان را به سمی پلاستیکی بسیار خطرناک آلوده می‌کنیم.»
تجزیه پلاستیک در طبیعت، بین یکصد تا هزار سال طول می‌کشد
به‌گفته حسین آقایی، فعال محیط‌زیست به «شهروند» تجزیه پلاستیک در طبیعت، بین یکصد تا هزار سال طول می‌کشد. این یعنی حتی اگر یک بطری آب معدنی در طبیعت رها کنیم، شاید تا هزار سال دیگر همانجا باقی بماند. آقایی با اشاره به اینکه پلاستیک‌ها به شکل ماکروپلاستیک‌ها یا پلاستیک‌های درشت نیز برای جانوران خطرآفرین هستند، می‌گوید: «در بسیاری مناطق با جانوران خشکی‌زی یا آبزی روبه‌رو می‌شویم که در میان زباله‌های پلاستیکی مثل توری‌ها و طناب‌های پلاستیکی به دام افتاده‌اند. در بسیاری موارد این اتفاق باعث مرگ آن جانور می‌شود.»
این تهدید را به فرصت بدل کنیم
او ادامه می‌دهد: «نتیجه پیشرفت صنایع مختلف، افزایش تولید زباله‌ها بوده است. این در حالی است که زباله‌های تر، زباله‌های خشک و زباله‌های صنعتی هرکدام به‌نحوی می‌توانند بر محیط‌زیست اثرات منفی داشته باشند.» آقایی با اشاره به اینکه می‌توان زباله‌ها را به‌عنوان تهدیدی بزرگ برای محیط‌زیست برشمرد، می‌گوید: «زباله‌های غیرارگانیک می‌توانند اثرات مخرب فراوانی مانند افزایش حشرات، نقل بیماری، آلودگی آب و خاک و شیوع بیماری‌های انگلی و عفونی را به همراه داشته باشند.»
بنابرنظر این فعال محیط‌زیست با توجه به این موضوع بازیافت زباله‌ها راهکاری عالی است تا بتوان این تهدیدها را به فرصتی طلایی تبدیل کرد. او ادامه می‌دهد: «در گام اول باید در بازیافت، قوی عمل کنیم. با بازیافت زباله‌ها این امکان را خواهیم داشت تا به مواد قابل استفاده دسترسی بیابیم. همچنین بازیافت زباله، چرخه تولید را بهبود می‌بخشد و زمینه‌های ارزشمند شدن زباله‌ها را فراهم می‌سازد.»
پلاستیک بلای جان محیط‌زیست
استفاده از ظروف پلاستیکی یکبار مصرف باعث آلودگی رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها می‌شود. درواقع پلاستیک‌های تجزیه‌ناپذیر به‌صورت ذرات کوچک در آب‌ها حل می‌شوند و تأثیرات منفی بر روند‌های زندگانی دارند. بسیاری از پرندگان و خفاشان به اشتباه پلاستیک‌ها را به‌عنوان منابع غذایی می‌خورند. این باعث انسداد روده و مشکلات گوارشی و حتی مرگ آنها می‌شود. البته حیوانات دریایی مانند لاک‌پشت‌ها و دلفین‌ها ممکن است در دام پلاستیک‌های دریایی بیفتند که باعث مرگ آنها یا آسیب جدی به سلامت آنها می‌شود. حیوانات خشکی هم ممکن است در پلاستیک‌های پراکنده در محیط‌زیست گیر کنند و از آسیب‌های جدی مانند خفگی، جراحات و حتی فوت رنج ببرند. هرچند تجمع پلاستیک‌ها در محیط‌زیست باعث تخریب سکونتگاه‌های طبیعی حیوانات و نابودی گونه‌های مختلف حیات‌وحش می‌شود.
آنها که ممنوع کردند
طبق گزارش سازمان ملل 69کشور جهان نوعی ممنوعیت کامل یا جزئی کیسه‌های پلاستیکی را تصویب کرده‌اند. در اروپا هم 32کشور تصمیم گرفته‌اند برای محدود کردن استفاده از کیسه‌های پلاستیکی، جریمه (یا مالیات) دریافت کنند. در سال 2016، فرانسه نخستین کشور در جهان بود که ساخت و فروش لیوان، بشقاب و ظروف پلاستیکی یکبار مصرف را ممنوع کرد. سوئد دارای بهترین سیستم بازیافت در جهان است به‌طوری‌که یک ایستگاه بازیافت را می‌توان در حداکثر 300متری هر منطقه مسکونی یافت.
رواندا 10سال پس از ممنوعیت استفاده از کیسه‌ها و بسته‌بندی‌های پلاستیکی، یعنی در سال 2008نخستین کشور «بدون پلاستیک» در جهان شد. طبق قوانین این کشور هنگام ورود به یک پاسگاه مرزی به داخل کشور، وسایل نقلیه بازرسی می‌شوند و هرگونه کیسه پلاستیکی یا بسته‌بندی قبل از ورود به کشور ضبط می‌شود. در فرودگاه نیز کیسه‌ها و بسته‌بندی‌های پلاستیکی از گردشگران گرفته می‌شود. در ژانویه 2022، سوئد ممنوعیت برخی از محصولات پلاستیکی یکبار مصرف را اعلام کرد و از ژانویه سال 2023لیوان‌های پلاستیکی نیز به این طرح اضافه شد. در آلمان، طرح بازگشت سپرده در سال 2003معرفی شد که براساس آن مشتریان به ازای هر بطری پلاستیکی یکبار مصرف، 25سنت پرداخت می‌کنند و با بازگرداندن آن بطری، مبلغ پرداختی به آنها برگردانده می‌شود.
آیین‌نامه 10ماده‌ای برای ممنوعیت کیسه‌های پلاستیکی
ایران هم در راستای کاهش محصولات پلاستیکی، آیین‌نامه کاهش مصرف پلاستیک را در 10ماده در مهر 1401به تصویب رساند و به دستگاه‌های متولی ابلاغ کرد. طبق ماده 2این آیین‌نامه، وزارت صمت مکلف به تدوین برنامه‌ای پنج‌ساله است تا سالانه 20درصد از ظرفیت تولیدی کیسه‌های پلاستیکی نازک با ضخامت کمتر از 25میکرون با کیسه‌های زیست‌تخریب‌پذیر یا سازگار با محیط‌زیست جایگزین شود. براساس ماده 3آیین‌نامه، وزارت صمت با همکاری وزارت کشور موظف به تدوین شیوه‌نامه‌ای با هدف کاهش تولید پسماند و محدود کردن تولید، توزیع و مصرف کیسه‌های پلاستیکی هستند. در ماده 3آیین‌نامه کاهش مصرف پلاستیک بر ممنوعیت توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی به جز میوه‌فروشی‌ها و ممنوعیت توزیع کیسه‌های پلاستیکی نازک با ضخامت کمتر از 25میکرون تأکید شده است. این کیسه‌ها بسیار نازک و سبک هستند و تجزیه و بازگشت‌شان به طبیعت بسته به نوع پلیمر و شرایط محیطی بین 300تا 900سال زمان می‌برد.
پرمصرف‌های صادرکننده!
در برخی از کشورهای دنیا استفاده از محصولات پلاستیکی رواج بسیار بالایی دارد. به عنوان نمونه آمریکا، مکزیک و کانادا در رتبه اول قرار دارند. پس از آن کشورهای اروپایی رتبه دوم و ژاپن در رتبه سوم قرار گرفته است. بیشترین محصولاتی که در این کشورها مورداستفاده قرار می‌گیرند شامل، ظروف بسته‌بندی مواد غذایی، بطری‌های آب و نوشابه، سفره‌های یکبار مصرف، لیوان یکبار مصرف و… هستند.
نکته قابل تامل اینکه برخی از جوامعی که نامشان میان پرمصرف‌های محصولات پلاستیکی جا گرفته است، با توجه به اینکه استفاده از این ظروف در سراسر دنیا بسیار گسترش پیدا کرده، به تجارت پرسود صادرات محصولات پلاستیکی رو آورده‌اند. به عنوان نمونه مکزیک، کانادا و آمریکا علاوه بر اینکه بیشترین مصرف این کالاها را دارند، در تولید این محصولات نیز رتبه اول را به خود اختصاص داده‌اند. کشورهای اروپایی و ژاپن هم از این تجارت عقب نمانده‌اند و با تولید بیشترین ظروف یکبار مصرف در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
ژاپن یکی از کشورهای آسیایی بوده که نسبت به دیگر کشورهای هم منطقه خود بالاترین تولید ظروف یکبار مصرف را دارد به‌گونه‌ای که میزان ظروف پلاستیکی تولید شده به‌ازای یک نفر در این کشور چندین برابر چین است. همان گونه که عنوان شد، تمام محصولات تولید شده در این کشورها توسط شهروندان آن مصرف نمی‌شود بلکه بخشی از آن به کشورهای دیگر نیز صادر می‌شوند. از جمله کشورهای دیگری که سهم زیادی در تولید ظروف پلاستیکی و یکبار مصرف دارند، ایران، چین، فیلیپین، اندونزی، نیجریه، مصر و … هستند.