[حمیدرضا خالدی] سابقه اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران، به اواخر دهه 80 بر می گردد یعنی زمانیکه مقرر شد تا با حذف تدریجی یارانه‌ها از مواد سوختی، مواد خوراکی، آب، برق و سایر اقلام در ایران، بخشی از این یارانه‌های حذف شده (۶۰ درصد در سال ۱۳۹۰) به صورت نقدی به مردم پرداخت و سایر درآمد این کار صرف کارهای عمرانی و فرهنگی شود. با این حال طرح هدفمندسازی یارانه ها به طور کامل اجرا نشد و نتوانست به اهداف از پیش تعیین شده خود دست پیدا کند چرا که یارانه های حامل های سوخت حذف نشد و فقط دولت ها، مجبور بودند تا ماه به ماه مبلغی را به حساب دهک های پایین جامعه واریز کنند. این رویه ادامه داشت تا اینکه در بیستم اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۱ توسط دولت سیزدهم ، یارانه کمک معیشتی مردم از ۴۵۰۰۰ تومان به ۳۰۰ و ۴۰۰ هزار تومان افزایش یافت.
همان زمان مقرر شد تا در راستای اجرای عدالت در این پرداخت ها، وزارت رفاه دو باردر سال نسبت به، به روز رسانی شناسنامه اقتصادی و دهک‌بندی خانوارها، آن هم براساس داده‌ها و درآمد سرانه خانوارها مانند حقوق و دستمزد فرد و خانواده، خودرو، حساب بانکی و تراکنش‌ها، حساب ساتنا و پایا، فعالیت در بورس و… اقدام کند. این در حالی است که هنوز شائبه های فراوانی بر سر چگونگی دهک بندی اقشار مختلف جامعه وجود دارد. یکی از این شائبه ها شیوه محاسبه تراکنش های بانکی است. در این خصوص برخی از شهروندان مدعی اند به واسطه شرایط شغلی‌شان، گردش حساب‌های بالایی داشته و دارند و شاید همین موضوع موجب شده تا در بررسی وضعیت اقتصادی خانوارشان در دهک‌بندی بالایی قرار بگیرند. مسئله ای که باعث شده تا شهریور ماه امسال بار دیگر دهک بندی جدید صورت گیرد. همین خبر کافی بود تا گروهی در فضای مجازی مدعی شوند که قرار است به بهانه بررسی مجدد دهک ها، گروهی از دهک های پایین جامعه از لیست یارانه بگیران حذف شوند. با این حال علیرضا محمدی، رئیس مرکز مطالعات و اطلاعات رفاه ایرانیان مدعی است که قرار نیست اتفاق جدیدی رخ دهد بلکه فقط پرونده های مالی و دارایی های شهروندان به روز می شود تا اگر کسی دارایی هایش به شکل محسوسی افزایش یا کاهش داشت، دهک وی تغییر کند. وی البته تاکید می کند که برای جلوگیری از هر گونه خطای انسانی هوش مصنوعی براساس همین اطلاعات به روز شده، دهک بندی شهریور ماه را انجام خواهد داد.
آقای محمدی بسیاری از شهروندان از این گلایه دارند که در برهه‌هایی، به دلایلی مانند اینکه تنخواه‌دار بوده‌اند یا کارت‌شان دست خودشان نبوده، گردش مالی‌شان افزایش داشته که همین مسئله باعث شده تا جزء دهک‌های بالا و «برخوردار» جامعه قرار گیرند. در دهک‌بندی‌هایی که هر 6ماه یک‌بار به روز می‌شود، اینگونه موارد را بررسی و صحت‌سنجی می‌کنید؟
بله. ما از این دست موارد کم نداریم. برای همین، مرکز مطالعات و اطلاعات رفاه ایرانیان، در بررسی گردش حساب، سه سال متوالی را لحاظ می‌کند. به این معنی که بحث پایا، ساتنا، شاپرک و مانده حساب برای سه سال متوالی بررسی می‌شود. از سویی افرادی که شغل‌شان تنخواه‌دار و... است؛ باید برای اینکه با چالش مواجه نشوند حساب خود را از حساب تجاری جدا کنند تا در بررسی وضعیت اقتصادی خانوار آنها، نیز اشتباهی رخ ندهد.
وام‌ها چطور؟ وام‌هایی که یک نفر می‌گیرد چقدر در دهک‌بندی‌های شما تأثیر‌گذار است؟
دریافت وام باعث نمی‌شود تا دهک یک خانوار افزایش پیدا کند دریافت وام‌های ازدواج، مسکن و... نه‌تنها دهک خانوار را تغییر نمی‌دهد؛ حتی ممکن است صدک خانوار را نیز تغییر ندهد. ببینید اصولا در وسع‌سنجی و دهک‌بندی خانوار، بیش از ۱۶ فاکتور و متغیر مؤثر هستند. فاکتورهایی مانند؛ تراکنش‌های مالی و بانکی، حقوق، خودرو و همچنین متغیرهای غیراقتصادی مثل ساختار خانواده، وجود معلولیت یا بیماری‌های صعب‌العلاج یا زنان سرپرست خانواده و... از سویی ما سامانه‌ای به نام سامانه «حمایت» داریم که شهروندان می‌توانند با کمک شماره همراه و کد ملی خود به آن وارد شوند و هم از وضعیت دهک خود آگاه شوند و هم اگر مستنداتی برای دهک‌بندی جدید دارند، در آنجا بارگذاری کنند تا بررسی شود.
درواقع فقط گردش بانکی ملاک نیست. درست است؟
دقیقا. ممکن است فردی افزایش حقوق داشته باشد یا ماشینی داشته که فروخته باشد یا ملکی را خریده یا فروخته باشد. همه اینها در تعیین دهک جدید وی مؤثر است.
خب این شیوه باعث نمی‌شود تا آمار یک دهک بیشتر و آمار یک دهک کمتر شوند؟
نه... کشور ما حدود 85میلیون جمعیت دارد که به 10دهک تقسیم می‌شوند و جمعیت هر دهک حدود 5/8میلیون نفر است. حالا جابه‌جایی دهک‌ها طوری صورت می‌گیرد که این توازن چندان به هم نخورد و همچنان هر دهک 5/8میلیون نفر را شامل شود.
یعنی این امکان وجود ندارد که به‌خاطر شرایط اقتصادی و تورم، در یک دوره ناگهان مثلا حدود یک میلیون نفر از دهک 5به دهک 4سقوط کنند؟
معمولا این‌همه جابه‌جایی نداریم. همانطور که گفتم آمار دهک‌ها تقریبا برابر است. یعنی تنظیم دهک‌ها به‌گونه‌ای انجام می‌شود که اگر تعدادی از یک دهک کم شوند، از دهک‌های دیگر جایگزین آن می‌شوند.
و این اطلاعات را از چه مراجعی می‌گیرید؟
بستگی دارد. مثلا تراکنش‌های مالی و گردش حساب و باقی‌مانده حساب را از بانک مرکزی می‌گیریم. یا آمار خریدوفروش خودرو را از راهنمایی و رانندگی می‌گیریم... به هر حال منابع ما کاملا رسمی و مورد وثوق هستند.
کف و سقفی هم برای گردش مالی دهک‌ها درنظر دارید؟ مثلا بگوییم اگر کسی 200میلیون گردش در ماه داشت جزء فلان دهک است و اگر فرد دیگری 100میلیون درآمد داشت جز دهک فلان، حساب می‌شود؟
ببینید، اصلا اینگونه که شما تصور می کنید نیست. همه چیز به معدل گردش دارایی و مالی کل خانوارهای ایرانی بستگی دارد. ما نمی توانیم براساس یک عدد، مثل وامی که گرفته یا درآمدی که داشته بگوییم یک نفر در فلان دهک قرار گرفته است بلکه همه شاخصه های مورد نظر باید در کنار هم قرار بگیرند تا یک معدلی از تمام متغییرهای کمی و غیرکمی گرفته شود. در مرحله بعد این فرد در برابر همه 85 میلیون جمعیت کشور سنجیده می شود و جزء یکی از دهک ها قرار می کیرد.
چطور کارشناسان شما می‌توانند دهک‌بندی 85میلیون نفر را در عرض چند هفته انجام دهند؟
به نکته جالبی اشاره کردید، عامل انسانی در بررسی و دهک‌بندی اطلاعات دخیل نیست بلکه هوش مصنوعی این کار را انجام می‌دهد. یعنی براساس اطلاعات مالی و اقتصادی شما، دهک‌تان را مشخص می‌کند.
آخرین بار چه زمانی دهک‌بندی ایرانی‌ها به روز شده است؟ اوایل امسال؟
نه دی‌ماه سال گذشته بود. البته قرار است در شهریور هم دوباره این به‌روزرسانی انجام شود.
و اینکه مقدار ریالی یارانه‌ها تغییری نمی‌کند؟
نه. همچنان مبالغ برای هر دهک، همانی است که تاکنون پرداخت می‌شود.
با توجه به حجم جمعیتی ایران، تصور می‌کنید صحت‌سنجی شهریورماه چقدر طول بکشد؟
از همین الان همکاران من کار جمع‌آوری اطلاعات را آغاز کرده‌اند. بنابراین با توجه به اینکه هوش مصنوعی، دهک‌بندی جدید را انجام می‌دهد، فکر نمی‌کنم بیشتر از یکی دو هفته این فرآیند طول بکشد.