[ شهروند] پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 57، یکی از مهم‌ترین اهداف، رفع وابستگی‌ها بود. هرچند وقوع جنگ تحمیلی این هدف را با دشواری‌هایی مواجه کرد اما منجر به ظهور ابتکار و خلاقیت‌های فراوان شد. به این ترتیب که بعد از جنگ، کوله‌باری از تجربه‌های فراوان، عزم موجود را برای رفع وابستگی‌ها راسخ‌تر کرد. البته همزمان مسئولان امر می‌دانستند که این مهم بدون پیشرفت در عرصه‌های علمی میسر نخواهد شد. به همین منظور، دانش‌محوری و گسترش دانشگاه‌ها، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در دهه هفتاد مطرح شد. بعد از آن نیز از اواسط دهه هفتاد، پیشرفت در این عرصه آغاز شد، البته برای دسترسی به جهش‌های علمی، به شکلی هدفمند و برنامه‌ریزی‌شده، نیاز به نقشه‌ای راهبردی بود. به همین دلیل نیز سند چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در سال 1382تصویب و ابلاغ شد. این سند، مسیر راهبردی را تا سال 1404تعیین می‌کرد و قرار بود طبق آن، ایران در افق چشم‌اندازی بیست ساله، کشوری «برخوردار از دانش پیشرفته»، «توانا در تولید علم و فناوری»، «متکی به سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی و تولید ملی» باشد، البته تحقق این چشم‌انداز، نیازمند ترسیم نقشه راهی بود که با عنوان سند «نقشه جامع علمی کشور» در سال 1389توسط شورای‌عالی فرهنگی تصویب شد. چهار سال پس از آن نیز نقشه جامع علمی کشور، در سال 1393از سوی مقام معظم رهبری، به رؤسای قوای سه‌گانه ابلاغ شد. تمام اینها درواقع نشان‌دهنده عزم راسخ نظام برای دسترسی به جهش علمی بود؛ جهشی که همزمان با تعیین مسیر و تدوین و تهیه اسنادوابلاغیه‌ها پیش می‌رفت. در این گزارش به روند تحقق اهداف در مسیر جهش علمی در دهه هشتاد، نود و سال‌های اخیر پرداخته‌ایم.
دهه هشتاد (آغاز جهش علمی ایران)
ایران هسته‌ای در فهرست 10کشور جهان
20بهمن 1381بود که رئیس‌جمهوری وقت کشور از تهیه سوخت هسته‌ای به‌دست متخصصان ایرانی برای نیروگاه‌های هسته‌ای ایران خبر داد. به این ترتیب در فروردین 1385ایران اسلامی به همّت غیورمردانی چون شهیدان مسعود علی‌محمدی، مجید شهریاری، داریوش رضایی‌نژاد و مصطفی احمدی‌روشن، موّفق به غنی‌سازی اورانیوم به میزان 3/5درصد شد. این در حالی است که به گزارش ایسنا در آن زمان، تنها 10کشور جهان قادر به غنی‌سازی اورانیوم بودند. درواقع ایران با گذشت 5سال از آغاز کار نیروگاه‌های هسته‌ای خود، توانسته بود جزء فهرست 10کشور جهان شود که از این فناوری برخوردار بودند.
ورود ایران به فهرست 7کشور جهان
براساس همان گزارش، در بخش علوم ژنتیک و تولید سلول‌های بنیادین، ایران در سال 1389توانست جزو 7کشور دنیا در این عرصه باشد. ضمن اینکه پیشرفت‌هایی در عرصه پزشکی و داروسازی نیز داشت. ازجمله استفاده از لیزر در ساخت پوست مصنوعی، طراحی و ساخت نای مصنوعی پس از 10سال تلاش دانشمندان ایرانی، ابداع روش جدید مدل‌سازی سه بُعدی تصاویر پزشکی و... همچنین برای نخستین بار در تاریخ داروسازی ایران، داروهای نوترکیبی برای بیماران ام‌اس (با عنوان سینووکس)، بیماران خاص (با عنوان اینترفرون بتا، گاما و آلفا) و مبتلایان به هپاتیت C (با عنوان اینترفرون پگنیله) توسط متخصصان داخلی ساخته و وارد بازار شد.
رشد علم، 11برابر میانگین جهانی
دهه هشتاد همچنین همزمان بود با ورود ایران به عرصه نانوتکنولوژی که دستاوردهای فراوانی به‌دنبال داشت؛ ازجمله تولید نانو پودر، نانوپوشش‌ها و نانو کامپوزیت که در صنایع داروسازی، غذایی، کاغذسازی و ساخت پروتزها در صنایع طبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. پیشرفت ایران در حوزه نانو در دهه هشتاد چنان بود که توانست رتبه اول در خاورمیانه، رتبه دوم در میان کشور‌‌های اسلامی و رتبه بیستم در جهان را کسب کند. ضمن اینکه در این دوره بود که نخستین ماهواره ایرانی به نام «امید» که تمام تجهیزات آن محصول صنایع الکترونیک داخلی بود، به‌عنوان نخستین گام عملی کشور در عرصه بومی‌سازی فناوری فضایی به فضا پرتاب شد. در مجموع براساس گزارشی که نشریه «نیوساینتیست» در سال ۲۰۱۰ (1388) منتشر کرد، رشد علم در کشور ایران طی دهه هشتاد، ۱۱ برابر سریع‌تر از میانگین جهانی شد.
دهه نود (تداوم تلاش‌های دهه هشتاد و قدری افت در آخر دهه)
22درصد رشد تا اواسط دهه نود
جهش علمی در ایران را نمی‌توان محدود به یک یا دو دهه دانست چراکه بخشی از پیشرفت‌ها از ادوار قبلی دولت‌ها همچنان تداوم یافته، اما در مجموع حضور دولت‌های مختلف منجر به رویکردهایی می‌شود که روندی تأثیرگذار در عرصه‌های مختلف ازجمله جهش علمی دارند و نمی‌توان این رویکردها را نیز نادیده گرفت. با این مقدمه اگر نگاهی به آمارهای دهه نود بیندازیم، تا اواسط این دهه، مسیر رشد علم همچنان ادامه دارد. بخشی از این موضوع به‌خاطر تلاش‌هایی بود که در دهه هشتاد در این عرصه صورت گرفته بود و بخشی نیز به‌خاطر تداوم رویکردهای حاکمیت بود. گزارش مؤسسه نیچر ایندکس در 24ژانویه 2018(1396) نیز این موضوع را تأیید می‌کند. طبق این گزارش، ایران در فاصله سال‌های 1386تا 1396، در حوزه رشد علوم فنی و مهندسی، با 22درصد افزایش مواجه بود البته چند سال آخر دهه نود یک مقداری افت پیدا کردیم.
ایران جزء 5کشور جهان در رشته مهندسی
گزارش مکنزی (یکی از معتبرترین بنگاه‌های مشاوره مدیریت در جهان) که در اواسط دهه نود منتشر شد، گزارش قبلی (مؤسسه نیچر) را به‌گونه‌ای دیگر تأیید می‌کرد. در این گزارش، ایران به‌عنوان «فرصت رشد هزار میلیارد دلاری» معرفی شده بود. در بخش‌هایی از این گزارش آمده بود: «ایران یکی از بالاترین نرخ‌های مشارکت در تحصیلات دانشگاهی در جهان (بالاتر از انگلستان، فرانسه و آلمان) را دارد و یک‌سوم فارغ‌التحصیلان این کشور مدارک مرتبط با مهندسی دریافت می‌کنند. این موضوع باعث شده ایران یکی از پنج کشور برتر جهان (از نظر تعداد دانشجویان و دانش‌آموختگان سالانه) در رشته‌های مهندسی باشد که تقریبا هم‌تراز با آمریکا و بالاتر از ژاپن و کره‌جنوبی قرار می‌گیرد. سواد فنی یکی از عوامل قدرتمندی است که می‌تواند پیشرانِ بهره‌وری و اشتغال باشد.»
ایران در فهرست 5کشور تولیدکننده واکسن کرونا
قبل از هرچیز باید دانست که واکسن، چهارراه علم دانش بشری است؛ یعنی برای توسعه یک واکسن به علوم متفاوتی نیاز است که ازجمله مهم‌ترین‌شان داروسازی، بیوتکنولوژی، بیوشیمی، میکروبیولوژی و ویروس‌شناسی هستند. درواقع زمانی که ایران تولید واکسن‌های ملی را آغاز کرد، قدرت خود را در تمام این عرصه‌ها نشان می‌داد. در همین راستا بود که رئیس انستیتو پاستور در آن زمان اعلام کرد فقط 4کشور دیگر غیر از ایران توانسته‌اند برای تولید واکسن اقدام کنند. زمانی هم که ایران، یک سال بعد، واکسن ملی را وارد چرخه مصرف کرد، جزء فهرست 10کشور تولیدکننده واکسن کرونا در جهان بود.
بعد از 1400(جهش دانش‌بنیان‌ها)
مهار کرونا
به گزارش ایرنا، همه‌گیری کرونا، اواخر بهمن‌ماه 1398آغاز شد و به‌تدریج قربانی‌های فراوان گرفت. همزمان تلاش‌ها برای روند مهار کرونا در ایران نیز ادامه داشت تااینکه بالاخره ۱۲ خردادماه ۱۴۰۱، آمار درگذشتگان به صفر رسید و مردم ایران به‌تدریج از شر این ویروس مصیبت‌بار نجات پیدا کردند. درواقع گام‌های اول حضور دولت سیزدهم با تلاش جهادی و گسترش واکسیناسیون عمومی همراه شد تا کرونا در مسیر رو به پایان قرار گیرد. به این ترتیب مردم بعد از گذشت دو سال و اندی تحمل آن دوران بیماری و مرگ، بار دیگر روی زندگی را دیدند.
رشد 64درصدی دانش‌بنیان‌ها
همزمان با آغاز فعالیت دولت سیزدهم، طرح قانون جهش تولید دانش‌بنیان که سال 99از سوی دولت به مجلس ارائه شده بود، با جدیت و پیگیری دنبال شد. دولت سیزدهم چنان با تلاش این طرح را به اجرا رساند که شرکت‌های دانش‌بنیان در همین سه سال اخیر، با رشد 64درصدی مواجه شدند. به گزارش ایسنا همین همت و پیگیری‌ها بود که موجب شد صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1400، به 603میلیون دلار و در سال 1402، به 850میلیون دلار برسد. تاکنون نیز (با گذشت چند ماه از سال 1403) این رقم به 1890دلار رسیده است.
رتبه 15ایران در تولید علم
رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و اهمیت به این حوزه باعث شد که آمارها در حوزه تولید علم نیز افزایش پیدا کند. به این ترتیب به گزارش ایسنا، براساس آمارهای سال ۱۴۰۲، جمهوری اسلامی ایران در رتبه ۱۵ تولید علم در جهان قرار گرفت. در این رتبه‌بندی، پیشرفت علوم مختلف درنظر گرفته شده بود که برآیند آنها منجر به رسیدن ایران به رتبه 15جهان بود. جزئیات این رتبه‌بندی، رتبه ۵ ایران در نانوتکنولوژی، رتبه ۸ در علوم‌شناختی، رتبه ۱۰ در تکنولوژی، رتبه ۱۸ در هوش مصنوعی و رتبه ۱۳ در پیشرفت عرصه سلول‌های بنیادی بود.
از 3همت به 10همت
در قانون دانش‌بنیان مصوب سال ۱۳۸۹، سرمایه اولیه صندوق ۳هزار میلیارد تومان درنظر گرفته شده بود که با احتساب قیمت آن روزهای دلار، حدود 3میلیارد دلار بود. مطابق قانون سرمایه اولیه، این مبلغ باید ظرف سه سال به صندوق تزریق می‌شد، اما به گزارش ایرنا، در عمل، در فاصله سال‌های دهه نود، مجموعا 2هزار و ۶۲۲ میلیارد تومان سرمایه اولیه به صندوق تزریق شده بود که باز هم به ۳هزار میلیارد تومان مصوب نمی‌رسید، اما در آذرماه سال ۱۴۰۲ با تصویب هیأت وزیرانِ دولتِ شهید رئیسی، سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی از ۳ همت به ۱۰ همت افزایش پیدا کرد تا جهش علمی ایران با گام‌هایی قدرتمندتر در مسیر خود پیش برود.
توسعه هوش مصنوعی
طبق گزارش آینده مشاغل ۲۰۲۰ مجمع جهانی اقتصاد، انتظار می‌رود هوش مصنوعی تا سال ۲۰۲۵ جایگزین ۸۵ میلیون شغل در سراسر جهان شود. درواقع دنیای هوش مصنوعی پرشتاب به سمت ما می‌آید و به‌زودی از ایران نیز خواهد گذشت و اگر از آن غافل شویم، به عقب‌ماندگی‌هایی در این عرصه منجر خواهد شد. همین نگرانی‌ها موجب شد تا با حکم آیت‌الله رئیسی، رئیس‌جمهوری، روح‌الله دهقانی فیروزآبادی که مدیر اجرایی و معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان بود، مأمور تشکیل شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی شود. در حکم رئیس‌جمهوری خطاب به دهقانی فیروزآبادی، هدف از تشکیل این شورا، ایجاد هماهنگی و هم‌افزایی دستگاه‌های ذی‌ربط و کنشگران پیشران در حوزه هوش مصنوعی عنوان شده بود که امیدواریم در دولت آینده نیز از آن غفلت نشود.