مهم‌ترین مناسبت ماه مبارک رمضان، شب قدر است که همواره مورد توجه مؤمنین بوده و خواهد بود. آنچه در ادامه می‌خوانید بحثی است پیرامون شب قدر بر اساس نظرات مرحوم علامه طباطبایی رحمه‌الله در تفسیر شریف المیزان که در دو سوره «قدر» و «دخان» مطرح شده است.
شب قدر یعنی چه؟
مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و شب قدر، شب اندازه‌گیری است و خداوند متعال در این شب، حوادث یک سال را تقدیر می‌کند و زندگی، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت انسان‌ها و اموری از این قبیل را در این شب مقدر می‌گرداند.
شب قدر کدام شب است؟
در قرآن‌کریم آیه‌ای که به صراحت بیان کند شب قدر چه شبی است، دیده نمی‌شود. ولی از جمع‌بندی چند آیه از قرآن‌کریم می‌توان فهمید که شب قدر یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان است. قرآن کریم از یک سو می‌فرماید: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة». این آیه گویای این مطلب است که قرآن یکپارچه در یک شب مبارک نازل شده است و از سوی دیگر می‌فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن». و گویای این است که تمام قرآن در ماه رمضان نازل شده است و در سوره قدر می‌فرماید: «انا انزلناه فی لیلة القدر». از مجموع این آیات استفاده می‌شود که قرآن‌کریم در یک شب مبارک در ماه رمضان که همان شب قدر است، نازل شده است. پس شب قدر در ماه رمضان است، اما اینکه کدام یک از شب‌های ماه رمضان، شب قدر است، در قرآن کریم چیزی بر آن دلالت ندارد. و تنها از راه اخبار می‌توان آن شب را معین کرد. در بعضی از روایات منقول از ائمه اطهار علیهم‌السلام شب قدر مردد بین نوزدهم و بیست‌ویکم و بیست‌وسوم ماه رمضان است و در برخی دیگر از آنها مردد بین شب بیست‌ویکم و بیست‌وسوم و در روایات دیگری متعین در شب بیست‌وسوم است و عدم تعیّن یک شب به جهت تعظیم امر شب قدر بوده تا بندگان خدا با گناهان خود به آن اهانت نکنند.
عظمت شب قدر
منظور از بهتر بودن این شب از هزار ماه، بهتر بودن از حیث فضیلت عبادت است. چه اینکه مناسب با غرض قرآن نیز چنین است. چون همه عنایت قرآن در این است که مردم را به خدا نزدیک و به وسیله عبادت زنده کند و احیاء یا عبادت آن شب از عبادت هزار ماه بهتر است. از امام صادق علیه‌السلام سؤال شد: «چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟» (با اینکه در آن هزار ماه در هر دوازده ماهش یک شب قدر است). حضرت فرمود: «عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد.»
تقدیر امور
خداوند متعال در شب قدر حوادث یک سال آینده را از قبیل مرگ و زندگی، وسعت یا تنگی روزی، سعادت و شقاوت، خیر و شر، طاعت و معصیت و... تقدیر می‌کند. در آیه شریفه «انا انزلناه فی لیلة القدر» کلمه «قدر» دلالت بر تقدیر و اندازه‌گیری دارد و آیه شریفه «فیها یُفرَق کلّ امر حکیم» که در وصف شب قدر نازل شده است بر تقدیر دلالت می‌کند. چون کلمه «فرق» به معنای جداسازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است و جداسازی هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‌ای را که باید رخ دهد، با تقدیر و اندازه‌گیری مشخص سازند. امور به حسب قضای الهی دارای دو مرحله‌اند؛ یکی اجمال و ابهام و دیگری تفصیل و شب قدر به طوری که از آیه «فیها یفرق کل امر حکیم» برمی‌آید، شبی است که امور از مرحله اجمال و ابهام به مرحله فرق و تفصیل بیرون می‌آیند.
نزول ملائکة و روح
بر اساس آیه شریفه «تنزّل الملئکة والروح فیها باذن ربهم من کلّ امر»، ملائکة و روح در این شب به اذن پروردگارشان نازل می‌شوند. مراد از روح، آن روحی است که از عالم امر است و خدای متعال درباره‌اش فرموده است «قل الروح من امر ربّی». در اینکه مراد از امر چیست؟ بحث‌های مفصلی در تفسیر شریف المیزان آمده است که به جهت اختصار مبحث به دو روایت در مورد نزول ملائکة و اینکه روح چیست، بسنده می‌شود.
1) پیامبر اکرم (ص) فرمود: «وقتی شب قدر می‌شود، ملائکه‌ای که ساکن در «سدرة المنتهی» هستند و جبرئیل یکی از ایشان است نازل می‌شوند در حالی که جبرئیل به اتفاق سایرین پرچم‌هایی را به همراه دارند. یک پرچم بالای قبر من و یکی بر بالای بیت‌المقدس و پرچمی در مسجدالحرام و پرچمی بر طور سینا نصب می‌کنند و هیچ مؤمن و مؤمنه‌ای در این نقاط نمی‌ماند، مگر آنکه جبرئیل به او سلام می‌کند.»
2) از امام صادق (ع) در مورد روح سؤال شد. حضرت فرمودند: «روح از جبرئیل بزرگ‌تر است و جبرئیل از سنخ ملائکة است و روح از آن سنخ نیست، مگر نمی‌بینی خدای تعالی فرموده: «تنزل الملئکة والروح» پس معلوم می شود روح غیر از ملائکة است.
سلام و امنیت
قرآن کریم در بیان این ویژگی شب قدر می‌فرماید: «سلام هی حتی مطلع الفجر». کلمه سلام و سلامت به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است و جمله «سلام هی...» اشاره به این مطلب دارد که عنایت الهی تعلق گرفته است به اینکه رحمتش شامل همه آن بندگان بشود که به سوی او روی می‌آورند و نیز به اینکه در خصوص شب قدر باب عذابش بسته باشد، به این معنا که عذابی جدید نفرستد و لازمه این معنا این است که در این شب کید شیطان‌ها هم مؤثر واقع نشود؛ چنانکه در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است. بعضی از مفسرین نیز گفته‌اند: «مراد از کلمه «سلام» این است که در شب قدر ملائکة از هر مؤمن مشغول به عبادت بگذرند، سلام می‌دهند.»