فتحعلی شاه قاجار به‌خاطر عهدنامه ترکمانچای، شهرت سوئی به‌دست آورده، اما جالب است بدانید او مرد شماره یک تجزیه ایران نبود. ماجرای ترکمانچای به بعد از پادشاهی آقامحمدخان برمی‌گردد. پس از آنکه آقامحمدخان بخش‌های بزرگی از ایران را باز پس گرفت و متحد ساخت، فتحعلی شاه در جنگ‌های طولانی با روسیه تزاری شکست خورد و عهدنامه گلستان را بست که ۲۳۲ هزار کیلومترمربع از شمال غرب ایران را جدا کرد. بعد هم عهدنامه ترکمانچای را بست که ۴۰ هزار کیلومترمربع از همان منطقه را جدا کرد. بعد از آن محمدشاه قاجار، عهدنامه ارزروم را با حکومت عثمانی بست و بخش‌هایی از کردستان بزرگ و بخش‌هایی از عراق امروزی از کف رفت که مساحت‌شان حدود ۶۲۷ هزار کیلومترمربع بود.
مرد شماره دو تجزیه ایران
به این ترتیب این یک اشتباه مصطلح است که گمان می‌کنند فتحعلی شاه قاجار، مرد شماره یک تجزیه ایران بود. چون محمدشاه قاجار بیشتر از فتحعلی شاه، خاک ایران را از دست داد. با این حال اما باز هم رکورددار اصلی تجزیه، فرد دیگری است؛ ناصرالدین شاه قاجار که به‌تنهایی بیش از ۲ میلیون کیلومترمربع از خاک ایران را تجزیه کرد.
بدتر از ترکمانچای هم داریم!
در دوره ناصری، انگلیسی‌ها با عهدنامه پاریس، ۶۳۰ هزار کیلومترمربع، شامل هرات و بخش‌هایی از افغانستان را از ایران جدا کردند و با عهدنامه گلداسمیت نیز بخش‌های بزرگی از بلوچستان و شرق ایران را به مساحت ۳۵۰ هزار کیلومترمربع از ایران قاجاری تجزیه کردند. بعد هم پیمان آخال بسته شد که از نظر مساحت رکورددار قراردادهای جدایی از ایران است. پیرو انعقاد این پیمان، آسیای میانه، خوارزم، خیوه، شرق مازندران و مرو، سمرقند و بخارا از خاک ایران جدا شد. این اراضی شامل سرزمین ترکمنستان و بخش‌های بزرگی از تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان امروزی است و در مجموع بیش از یک میلیون و ۲۲۶ هزار کیلومترمربع مساحت دارد. با این وضعیت درست‌تر آن است که به جای عهدنامه ترکمانچای، قرارداد آخال، در ایران مشهور باشد.
قاجار و از کف رفتن دوسوم ایران!
پس از عهد ناصری که مساحت ایران تقریبا نصف شد تا پایان دوره قاجار، انگلیسی‌ها بخش‌های دیگری از شرق و جنوب ایران را هم جدا کردند. قاجاریه که حدود ۱۳۰ سال حکومت کرد، در مجموع بیش از ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار کیلومترمربع از خاک ایران را از دست داد؛ ازجمله اراضی ۱۰ کشور مستقل فعلی در آسیای میانه و حوزه قفقاز به همراه افغانستان و بخش‌های بزرگی از بلوچستان و کردستان. درواقع حکومت قاجار از ابتدا تا انتها حدود دوسوم سرزمین‌هایش را [که آقامحمدخان متحد کرده بود] از دست داد.