[ ملیحه محمودخواه ] فرونشست زمین چند سالی است که به تهدیدی زیست‌محیطی در کشور ما تبدیل شده است. برداشت آب‌های زیرزمینی، کشاورزی سنتی، به‌روزنکردن شیوه‌های جدید در آبیاری و عدم‌استفاده صحیح از آبخوان‌ها سبب شده ایران در صدر فرونشست زمین در دنیا قرار بگیرد که اگر راه‌حل مناسبی برای آن پیدا نشود، تا چند سال آینده کشاورزی ما با مشکلاتی جدی روبه‌رو می‌شود.
در مورد فرونشست زمین، برآوردهای محققان این حوزه حاصل جمع‌آوری و پردازش پروژه‌های متعدد فرونشست زمین در کل محدوده سرزمینی کشور است. طبق آمارهایی که مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی به آن دست یافته، بیش از 11درصد از کل خاک کشور ما درگیر فرونشست زمین است که شاید در نگاه اول عدد قابل توجهی نباشد، اما باید به این نکته توجه داشت که محدوده‌های فرونشستی در زمین‌های صاف و هموار رخ می‌دهد. در مکان‌هایی که آب زیرزمینی وجود دارد، همزمان محل گسترش سکونتگاه‌های مردم نیز هستند و بیش از 49درصد جمعیت ایران در مجاورت مکان‌هایی زندگی می‌کنند که فرونشست زمین در آنها رخ داده است.
علی بیت‌اللهی، مدیر بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با اشاره به اینکه این فرونشست‌ها در جای‌جای ایران خصوصا در مشهد، اصفهان، شیراز، کرمان و سایر شهرهای فلات مرکزی وجود دارند، در گفت‌وگو با «شهروند» به این موضوع اذعان می‌کند که در کویر و کوهستان ما کمتر شاهد فرونشست زمین هستیم و این اتفاق بیشتر در محدوده‌هایی می‌افتد که مردم در آنجا زندگی و کشاورزی می‌کنند.
فرونشست در استان‌های پربارش هم وجود دارد
این مقام مسئول با اشاره به اینکه کل استان‌های کشور درگیر این فرونشست شده‌اند، تاکید می‌کند: «این معضل کم‌کم در کشور گسترش پیدا کرده و ما در استانی مانند گلستان نیز که نسبت به سایر استان‌ها از نظر روان‌آب‌ها و بارندگی‌ها وضعیت خوبی دارد، دچار فرونشست زمین شده‌ایم و از نظر تراکم پهناوری فرونشستی جزو استان‌های رده بالا به شمار می‌رود.»
بزرگ‌ترین پهنه فرونشستی در خراسان‌رضوی
بیت‌اللهی به این موضوع اشاره می‌کند که وسیع‌ترین پهنه فرونشستی کشور در استان خراسان‌رضوی قرار دارد و وسعت آن پنج برابر استان دوم یعنی کرمان است.
بعد از کرمان، فرونشست در اصفهان و فارس به‌شدت مشکل‌ساز شده و تهران، گلستان، سمنان، خراسان‌جنوبی و یزد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
به اعتقاد این کارشناس، در واقع فرونشست در مناطقی رخ می‌دهد که بار زیاد جمعیتی دارند و تقاضا برای مواد کشاورزی و تامین غذا زیاد است. از سوی دیگر، فشار بر آبخوان‌ها و استحصال آب‌های زیرزمینی در مناطقی که تراکم جمعیت در آنها بالاست، افزایش پیدا می‌کند که باعث فرونشست زمین می‌شود.
فرونشست در همه دنیا رخ می‌دهد
فرونشست زمین موضوعی نیست که تنها در کشور ما رخ دهد و در واقع در کل دنیا اتفاق می‌افتد. بیت‌اللهی می‌گوید: «وقتی سطح آب‌های زیرزمینی کاهش پیدا می‌کند، مقاوت سطح زمین در برابر فشارهای لایه‌ها و نیروی وزن فوقانی کاهش پیدا می‌کند، درست مثل میوه‌ای که آب از دست داده و خشک شده است، زمین نیز مقاومتش را از دست می‌دهد. آب‌های زیرزمینی حکم یک لایه مقاوم در لایه‌های زیرین زمین را بازی می‌کند و نبود آن، این مقاومت را کاهش می‌دهد. فرونشست زمین در واقع با کاهش میزان آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد و ما شاهد بروز این مشکل در کشورهایی مانند چین، اندونزی، برزیل و آمریکا نیز هستیم.»
وضعیت بد فرونشست زمین در ایران
براساس آمارهای جهانی 3درصد پهنه‌های فرونشستی زمین 10سانتی‌متر یا بیشتر است، اما نکته مهم این است که ما در استان کرمان با پهنه‌های 400 سانتی‌متری، در جنوب البرز با پهنه‌های 30 سانتی‌متری و در جنوب تهران با پهنه 24 متری روبه‌رو هستیم و در اصفهان که وضعیت نسبت به سایر استان‌ها کمتر خطرناک‌تر است، پهنه‌های 17 سانتی‌متری داریم. در واقع می‌توانیم بگوییم از نظر میزان عددی فرونشست در دنیا رتبه اول را داریم.
بیت‌اللهی برای فهم بهتر این ماجرا اینگونه توضیح می‌دهد: «ما بیش از 140کیلومترمربع آب زیرزمینی از دست داده‌ایم که در واقع منبع بزرگی از آب‌های تجدیدپذیر به تجدیدناپذیر تبدیل شده است. اینطور برایتان مثال بزنم که کانالی را تصور کنید از دریای خزر تا خلیج‌فارس به طول یک‌هزار متر و 100 متر پهنا که آب داخل این تونل را خارج کرده‌ایم. درواقع عدم‌تعادل در مصرف و تامین‌نشدن مجدد آب‌های زیرزمینی در کنار نوع کشاورزی، آبیاری و تبخیر آب در کشور ما که سه برابر نرم جهانی است، باعث شده با این مشکل مواجه شویم. صنایع آب‌بر نیز هدر رفت آب را بالا می‌برد و باید این موضوع را پذیرفت که فرونشست زمین نتیجه پیامد سازوکار اشتباه در برنامه‌های دولت‌ها در دوره‌های پیشین است.»
ایران رتبه اول فرونشست زمین در جهان
بیت‌اللهی به این موضوع اشاره دارد که بیشترین فرونشست نسبت به مساحت سرزمینی و مقادیر عددی در ایران رخ می‌دهد. یکی از ایالت‌های هندوستان نیز فرونشستی در سطح ایران دارد که نیاز به تمهیدات و برنامه‌ریزی مدونی برای برون‌رفت از این معضل زیست‌محیطی دارد.
به فکر آیندگان هم باشیم
محمد عواطفی همت، عضو هیأت علمی دانشگاه منابع طبیعی دانشگاه تهران نیز در گفت‌وگو با «شهروند» با اشاره به اینکه فرونشست زمین و تبعاتی که ایجاد می‌کند، قابل کتمان نیست توضیح می‌دهد که برداشت بیش از اندازه آب سبب شده از 600دشت در کشور 400دشت ممنوعه شوند، زیرا آب‌های زیرزمینی در این دشت‌ها بیش از اندازه برداشت شده است و درواقع هم‌اکنون کفگیر به ته دیگ خورده است.او درخصوص اینکه برای حل این معضل چه راهکارهایی پیش رو داریم، تأکید می‌کند: «تغییرات اقلیمی غیرقابل پیش‌بینی است و این سبب می‌شود آینده قابل اطمینان نباشد. امکان اینکه خشکسالی‌های پیاپی در کشور رخ دهد، وجود دارد و باید آب برای آیندگان نیز باقی بماند، به همین دلیل باید اضافه برداشت‌هایی که از سفره‌های زیرزمینی می‌شود، جبران شود. حفظ پوشش گیاهی و افزایش پوشش گیاهی دو راهکاری است که می‌تواند آب را به زمین سرازیر و از ایجاد روان‌آب‌ها جلوگیری کند.»همت بر این باور است که ما برای برداشت آب، سوبسید بالایی می‌دهیم و در توضیح آن می‌گوید: «وقتی کشاورزی مجبور است آب را از عمق 200یا 300متری بالا بکشد به ناچار مجبور است از برق ارزان استفاده کند. حالا این آب صرف تولید هندوانه یا سیب‌زمینی می‌شود که بسیار ارزان در اختیار مردم قرار می‌گیرد و درواقع این کار هدررفت منابع اصلی ما به شمار می‌رود. اصلاح الگوی کشت و مصرف یکی دیگر از اقداماتی است که می‌تواند از ادامه این روند جلوگیری کند.»