[ ملیحه محمودخواه] آنها که در شمال کشور زندگی می‌کنند و مرز سنی‌شان از 40سال گذشته به خوبی به یاد دارند که حدود 30سال پیش آب دریای کاسپین بالا آمد و تمام ساحل دریا را فراگرفت. خانه‌هایی که در حاشیه رودخانه ساخته شده بود همه زیر آب رفت و تعداد زیادی تلفات جانی نیز در آن روزگار به جای گذاشت، اما امروز ماجرا برعکس شده یعنی میزان آبی که آن روزگار آنقدر بالا آمده بود که همه خانه‌های ساحلی به زیر آب رفتند، امروز آنقدر پایین رفته که همه کارشناسان نگران این ماجرا هستند و بر این باورند که این پس‌روی آب اگر با همین دست فرمان پیش برود تا چند سال آینده بیش از 40درصد ساحل در مرزهای ایران به گِل می‌نشیند.
زیرا کاهش تراز آب دریای کاسپین می‌تواند هم کشاورزی و هم شرایط اجتماعی و اقتصادی مردم را در این محدوده دستخوش تغییر قرار دهد.
اما نکته ماجرا اینجاست که بسیاری از کارشناسان به غلط اینگونه برداشت می‌کنند که سد‌سازی‌‌ها در ساحل روسیه یکی از دلایل اصلی ناترازی و کاهش آب دریای خزر شده است. این در حالی است که تحقیقات نشان می‌دهد که آسیب‌های موجود با ناترازی آب در روسیه ضرر بیشتری نسبت به ایران دارد زیرا که عمق آب در این محدوده بین چهار تا پنج متر است.
براساس آمار مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر از کاهش ۲ متری سطح آب این دریا از سال ۱۳۷۵ تاکنون خبر داد و در سال گذشته سطح آب این دریا ۲۶ سانتی‌متر کاهش یافته است.
مطالعات نشان می‌دهد که از سال 2017بحث پس‌روی آب دریای خزر آغاز شده و این رویداد تا سال 2050نیز ادامه پیدا می‌کند. اسماعیلی، عضو هیأت علمی منابع آب دانشگاه گیلان، بر این باور است که این پس‌روی تنها در محدوده مرزهای آبی ایران نیست و این اتفاق در روسیه نیز در حال رخ دادن است زیرا سرعت تبخیر به‌دلیل گرم شدن زیاد افزایش داشته و درصورت ادامه پیدا کردن این روند ٢٠ تا ٢۵ درصد مساحت خزر در بخش شمالی که سواحل روسیه را شامل می‌شود، کاهش پیدا خواهد کرد.
اما نکته‌ای که در بخش ساحل ایران قابل ملاحظه است این است که تنها در 7سال یعنی از سال 1393تا 1400سطح آب دریای خزر حدود 50سانتی‌متر کاهش داشته است که این ماجرا توانسته بین 10تا 100سانتی‌متر آب دریا را در برخی از سواحل به عقب بکشد.
وقتی تبخیر زیاد می‌شود
احسان راست‌گفتار، عضو هیأت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی ایران در گفت‌وگو با «شهروند» بیان کرد که نوسانات تراز آب دریای خزر غالبا براساس تعادل میان متغیرهای میزان آورد رودخانه‌های ورودی و بارش منهای تبخیر از سطح آن کنترل می‌شود. گرمایش جهانی که به کاهش بارش و دِبی رودخانه‌های ورودی و همچنین افزایش تبخیر از سطح منجر شده، جزء عوامل اصلی کاهش تراز سطح آب دریاچه‌های بسته ازجمله خزر محسوب می‌شود
او ادامه می‌دهد: «دکتر عزیزپور و دکتر غفاری در مقاله‌ای که در سال 2023در مجله Climate Dynamics منتشر، عنوان کردند که یکی از اثرات تغییر اقلیم، تغییر جهت باد و افزایش تبخیر است. پیش از سال 1995میلادی جهت باد در دریای خزر عمدتا شمالی و شمال‌غربی بوده ولی هم‌اکنون بادهای شرقی نیز جزء بادهای غالب منطقه خزر هستند که به افزایش تبخیر منجر شده‌اند.»
اثرات زیست‌محیطی کاهش تراز آب در کاسپین
علی طاهری، زیست‌شناس دریایی، نیز به «شهروند» در مورد اثرات زیست‌محیطی و اکوسیستمی تغییرات تراز آب عنوان کرد که پس‌روی دریای خزر باعث از بین رفتن زیستگاه جانوران ساکن در سواحل سنگی و صخره‌ای می‌شود که به نوبه‌خود باعث کاهش تعداد گونه‌ها و تنوع زیستی خزر می‌شود، در نتیجه زنجیره غذایی آسیب دیده و ماهی‌ها که حلقه آخر زنجیره غذایی خزر هستند نیز در بلندمدت کاهش خواهند یافت. همچنین کاهش تراز آب باعث شورتر شدن دریا شده که به نوبه خود باعث افزایش استرس محیطی برای جانوران ساکن آن می‌شود.
کاهش یک متری آب خزر در دهه 80
احمدمنبوهی، رئیس ایستگاه پژوهش و فناوری اقیانوس‌شناسی استان مازندران به «شهروند» اینگونه توضیح می‌دهد که از اواخر دهه 80شمسی تا سال‌های پایانی دهه 90 کاهش حدودا یک متری در تراز آب دریای خزر مشاهده شد، اما این کاهش، بنابر گفته راست‌گفتار، در سال‌های اخیر شدت بیشتری یافته و در چند سال گذشته کاهش سالانه حدودا 20سانتی‌متری در این حوزه آبی ثبت شده است.
او عنوان می‌کند که با این‌حال باید در نظر داشت که پیچیدگی و عدم‌قطعیت‌های موجود در پیش‌بینی روند تغییرات اقلیمی، مطالعه و تخمین تغییرات تراز آب دریای خزر را چالش‌برانگیز و دشوار می‌سازد، اما غالب مطالعات و پیش‌بینی‌های صورت گرفته، از ادامه روند کاهش تراز آب تا یک دهه یا حداقل چند سال آینده حکایت دارد.
پیمان بازدیدی، کارشناس حوزه محیط‌زیست استان گیلان معتقد است که این تغییرات اقلیمی هر چند سال یک‌بار انجام می‌شود. او به «شهروند» می‌گوید: «سال‌ها قبل وقتی کودک خردسالی بودم و خانه چوبی کوچکی کنار دریا داشتیم در یک شب بر اثر بالا آمدن آب دریا، خانه کاملا خراب شد. تمام ویلاها به زیر آب رفت و در همان زمان تلفات زیادی هم به بار آمد.
دولت در آن زمان سنگ‌هایی را در نوار ساحلی قرار داد تا آب وارد شهرک‌های ساحلی نشود و از دیواره عبور نکند. در آن زمان حتی جنگل هم به زیر آب رفت و آب تا میانه درختان در جنگل پیشروی کرده بود اما حالا پس از گذشت سال‌ها همان میزان آب که پیشروی کرده بود، دچار پس‌روی شده است.»
او بر این باور است که هر چند سال این پدیده رخ می‌دهد و هم‌اکنون تغییرات اقلیمی و جوی این موضوع را پررنگ‌تر کرده است. بنا به تحقیقی که چندوقت پیش انجام شده است عرض جغرافیایی مدار زمین در سیبری تغییر کرده و همین موضوع سبب افزایش گرما در محدوده دریای کاسپین شده است که براساس تخمین کارشناسان تا پایان قرن دوباره این ماجرا برعکس می‌شود.
این کارشناس محیط‌زیست بر این موضوع تأکید می‌کند که برخی افراد بر این باورند که سدسازی‌هایی که در روسیه انجام شده است این ماجرا را رقم زده است، اما ماجرا این است که این اتفاق برای طرف روسی تبعات بیشتری دارد، زیرا عمق دریا در سمت روسیه بسیار کمتر از ماست و کاهش تراز آب، این مشکل را برای ما بسیار بیشتر می‌کند.
بازدیدی اینطور توضیح می‌دهد که میزان آب دریا به ورودی رودخانه‌های شمال کشور و اردبیل برمی‌گردد و یکی از دلایلی که این میزان آب کاهش پیدا کرده، گرم شدن زیاد هوا و نبود برف در روی کوه‌هاست، درواقع ورودی‌ای برای آب وجود ندارد که تصور کنیم طرف روسی آن را برداشته است، اما مهم‌ترین عاملی که باید از آن به‌عنوان دلیل اصلی ناترازی آب یاد کنیم فقط گرما و تغییرات جوی در چند سال گذشته است، یعنی نقش عوامل طبیعی پررنگ و نقش عوامل انسانی کمرنگ است.