| امیرحسین خواجوی |
حاشيه‌نشيني در شهرها شايد عمري به درازاي خود شهرنشيني داشته باشد. به ويژه آنكه در چند دهه گذشته با رشد روزافزون جمعيت و ميل به مهاجرت براي زندگي در شهر اين مولود نامشروع شهرنشيني نيز روز به روز فربه‌تر و پرحاشيه‌تر شده است. حاشيه‌نشيني معضلي است خودساخته كه انسان با بي‌برنامگي، بي‌عدالتي و در سايه عدم توجه به شأن و كرامت والاي انساني روز به روز بر وسعت آن افزوده، حال آنكه انديشه انسان هنوز در جست‌وجوي مدينه فاضله است. به‌طور كلي ظهور و پيدايش حاشيه‌نشيني در ايران نيز به مانند الگوي جهاني آن، همزاد و همراه پديـده مهـاجرت و تـاحدي پيامد آن بوده است. حاشيه‌نشيني در مقيـاس وسـيع و معنـاي جديـد بـه دوره پـس از وقـوع انقلاب صنعتي در اروپا و سپس سرايت آن به ساير نقاط جهان برمي‌گـردد. در ايـران نيـز پـس از آغاز نوسازي اقتصادي و اجتماعي و دسترسي روستاها به خدمات جديد بهداشتي، آموزشي و نيز مكانيزه شدن كشاورزي و تغيير الگوي مديريت روستایي از يك‌سو و ظهور اقتصـاد نفتي و قطـع وابستگي به كشاورزي از سوي ديگر مهاجرت‌هاي روستا - شهر آغاز و در پيامد آن پيدايش حاشـيه‌نشيني پيرامون شهرهاي بزرگ نمايان شد. بسياري از جامعه‌شناسان و آسيب‌شناسان حوزه اجتماعي آغاز حاشيه‌نشيني نوين در ايران را بعد از اصلاحات ارضي انجام شده در زمان پهلوي دوم مي‌دانند. اصلاحاتي كه نه‌تنها كمكي به شرايط اقتصادي و اجتماعي ايران آن زمان نكرد بلكه خود نيروي محركه قوي‌ای شد براي ايجاد بحران‌هاي عميق اجتماعي و سياسي سال‌هاي بعد. از طرف ديگر به دليل برنامه‌ريزي‌هاي صورت گرفته مبتني‌بر الگوهاي ناقص غربي و عدم توجه به شرايط بومي و مختصات فرهنگي، حاشيه‌نشيني در ايران روز‌به‌روز رو به فزوني گذاشت و پس از انقلاب نيز تلاش‌هاي صورت گرفته كه بيشتر مبتني‌بر الصاق حاشيه شهرها به متن بود نتوانست به‌طور جدي و كارآمد با اين پديده مخرب مقابله كند. اما با تغيير نگرش مسئولان نسبت به پديده حاشيه‌نشيني به ويژه در چند سال گذشته بايد در انتظار اقدامات موثر و برخوردهاي قاطعي در اين زمينه باشيم. خوشبختانه كرمان به‌عنوان يكي از اولين شهرهاي ايران به صورت جدي و با عزم راسخ مسئولان بلندپايه شهري و استاني درصدد مقابله با اين پديده مخرب برآمده است. تا جايي كه استاندار كرمان نابودي كليه مناطق حاشيه‌نشين اين شهر را تا سال آينده وعده داده است.
5/1 ميليارد تومان برق رايگان
براساس طرح جامع و تفضيلي وسعت شهر كرمان چيزي حدود 14هزار هكتار است، در حالي كه اين شهر 3 برابر اين مقدار توسعه پيدا كرده و به حاشيه شهر افزوده شده است و جالب‌تر آنكه در هر هكتار فقط 42 نفر زندگي مي‌كنند كه اين نشان از توسعه غيرمعقول شهر دارد. توسعه حاشيه‌نشيني در كرمان به عقيده رزم حسيني، استاندار كرمان به بحران خطرناكي تبديل شده است که اگر ادامه می‌یافت متن شهرها خالی می‌شد و حاشیه‌نشینی افزایش پیدا می‌کرد و به همين دليل مسئولان بلندپايه استاني در تصميمي مهم و با هماهنگي كامل تمامي دستگاه‌هاي اجرايي به سمت ريشه‌كني اين آسيب حركت كردند. استاندار كرمان با اشاره به اين‌كه براي ريشه‌كني حاشيه‌نشيني در كرمان يك‌سال زمان نياز داريم، گفت: «اين مناطق به‌صورت خودرو و قارچ گونه و بدون هیچ‌گونه ساماندهی و سازماندهی رشد كرده‌اند و از طرف ديگر اين اراضی پس از مدتي توسط افراد سودجو به تصرف درمی‌آیند كه خود سرآغاز مشكلات و ناهنجاري بسياري است.» او با اشاره به برخي اظهارنظرها در مخالفت با برخورد با حاشيه‌نشيني گفت: «مردم درون شهر عوارض دولتی پرداخت می‌کنند، حق شهروندی‌ای که آنان به دولت می‌دهند، ما را مکلف می‌کند که به آنان خدمات ارایه بدهیم. این درحالی است که حاشیه‌نشینان از آب و برق و گاز بدون مجوز استفاده می‌کنند. مصرف برق مناطق حاشيه‌نشين كرمان در سال گذشته رقمي بالغ بر 5/1 ميليارد تومان بوده است. حاشیه‌نشینان، امکانات شهر که متعلق به شهرنشینان و افرادی که از مسیر قانونی به ساخت‌وساز و سکونت در شهر اقدام کرده‌اند را تصرف می‌کنند. این بی‌عدالتی نیست؟ به عقیده ما مجموعه این آسیب‌هایی که برخی نمی‌خواهند بشنوند، موجب شده است که امروز حرکتی جهادی که رو به سازندگی دارد، شکل بگیرد.»
يقه سفيدها حاميان حاشيه‌نشينان
البته اين موضوع بر كسي پوشيده نيست كه پديده حاشيه‌نشيني يك شبه و در مدت زمان كوتاهي شكل نمي‌گيرد و اين معضل به مرور زمان و در سايه بي‌توجهي دستگاه‌هاي اجرایي ذيربط در ساليان متمادي رشد كرده و درحال حاضر به مرز بحران رسيده است. هرچند كوتاهی برخي دستگاه‌ها به دليل عدم قدرت و امكانات كافي در برخورد با اين پديده مضموم قابل توجيه است، ولي با توجه به وجود زمين‌خواري به صورت سازمان‌يافته نمي‌توان نقش مافياي پشت پرده در تصرف ارضي حاشيه شهرها را ناديده گرفت. چرا كه قطع به يقين تغییر کاربری‌ها و تصرف عدوانی اراضی خصوصی و دولتی نمی‌تواند بدون هماهنگی و سازماندهی باشد، بنابراین مي‌توان نتيجه گرفت كه مافياي زمين‌خواري توانسته در برخي از سازمان‌ها و دستگاه‌هاي اجرايی نفوذ كند. موضوعي كه رزم‌حسيني نيز به آن اذعان دارد. او با اشاره به این‌که نقش یقه‌سفیدها در بحث زمين‌خواري در حاشيه شهرها به شدت پررنگ است، افزود: «در برخورد با اين معضل نبود امكانات و قدرت لازم كه تسامح و كوتاهي دستگاه‌هاي اجرايي را به دنبال دارد از يك طرف و رشد شبكه‌هاي زمين‌خواري زيرزميني مملو از فساد از طرف ديگر باعث رشد بيش از حد حاشيه‌نشيني در كرمان شده است اما این دلیلی بر آن نیست که ما به وظیفه خودمان عمل نکنیم. اگر به نفس مبارزه با حاشیه‌نشینی و زمین‌خواری دقت کنیم، متوجه می‌شویم که اولویت ما نیز در این قضیه در کنار کمک به آبادانی و توسعه، قطع دست افراد سودجو و فاقد صلاحیت از منابع و امکانات است و در این راه از هیچ‌کس و هیچ گروهی واهمه‌ای نداریم.»
حصار سبز 70 كيلومتري
هرچند تاكنون مسئولان استان آمارهای متنوعی از تعداد حاشیه‌نشینان در اطراف کرمان ارایه كرده‌اند اما صرف‌نظر از جمعیت آماری حاشیه‌نشینان با نگاهی به کانون‌های تمرکز حاشیه‌نشینی به سادگی می‌توان به عمق مشکلی که در این زمینه در شهر کرمان وجود دارد پی برد. سكونت هزاران نفر در سازه‌هاي ناامن و غير استاندارد كه بسياري از آنها در مدتي كمتر از 24 ساعت و در تاريكي شب ساخته شده جدا از تهديدات جدي براي شهرنشينان، مخاطرات جسمي و رواني زيادي هم براي حاشيه‌نشينان به همراه دارد. از طرف ديگر در اين طرح بايد به فكر اسكان اين زاغه‌نشينان نيز بود. موضوعي كه به گفته رزم‌حسيني يكي از محورهاي اساسي اين طرح است. او با بيان اين‌كه تخریب بنایی که به ناحق ساخته شده و این همه عارضه اجتماعی و اقتصادی به دنبال داشته باشد، لازمه آبادانی و توسعه است، گفت: «به شهرداری دستور داده شده برای مردمی که در درون شهرها ساخت‌وساز می‌کنند امتیازات مناسبی در نظر بگیرد، به‌خصوص به افرادی که در بافت‌های فرسوده اقدام به ساخت بنا می‌کنند این مزایا تعلق می‌گیرد. از سویی ساز و کاری ایجاد شده است که دستگاه‌های اجرایی مرتبا از وقوع حاشیه‌نشینی و زمین‌خواری مراقبت کنند. اگر در جایی نیاز به مقابله وجود دارد و قدرت آن را دارند حتما اقدام کنند و اگر این قدرت وجود ندارد قضیه را به شورای تأمین بیاورند. فرمانداران موظف به پیگیری مداوم در این خصوص هستند.» او افزود: «یکی از طرح‌هایی که به مبارزه با حاشیه‌نشینی می‌رود طرح کمربند سبز است. طرحی که براساس آن 70 کیلومتر جنگل به دور شهر کشیده خواهد شد و مرز قانونی آن را مشخص می‌کند. برای اجرای این طرح منابع بخش خصوصی را به میدان آوردیم. تاکنون بیش از 12 کیلومتر آن انجام شده و مابقی نیز درحال تکمیل است. اگر این کار به سرانجام برسد جنگل خوبی برای آیندگان به ارمغان می‌گذاریم. از سویی طرح‌های دیگری در دست بررسی و مطالعه است که به فراخور زمانی اعلام و اجرا خواهند شد.»
بي‌شك همكاري و حمايت ساير ارگان‌ها در اجراي هر چه موفق‌تر اين طرح بزرگ امر لازم و ضروري است. طرحي كه به نظر مي‌رسد مورد حمايت تمامي مقامات استاني و شهر كرمان است. حجت‌الاسلام و المسلمين مهدي عرب‌پور، امام جمعه موقت كرمان نيز با حمايت از اقدامات انجام گرفته براي مبارزه و برخورد با اين معضل گفت: «اقدامات جسورانه استاندار محترم کرمان و نيز مجموعه مديران استاني اصولي و تماما با مشورت انجام گرفته، البته اصل رأفت اسلامي نيز در حق افراد رعايت شده است، افرادي پذيرفته و تسليم اجراي قانون شدند و افرادي نيز که بر بي‌قانوني خود پافشاري مي‌کردند به قوه قهريه گرفتار شدند.» رئيس سازمان تبليغات اسلامي استان کرمان با مثبت ارزيابي کردن اقدامات صورت گرفته در جهت آزادسازي اراضي تصرف شده و مبارزه با پديده حاشيه‌نشيني افزود: «اقدامات استاندار و مسئولان مربوطه کاملا در راستاي تامين و حفظ منافع ملي بوده است زيرا اگر اتفاقي ضد امنيتي در حاشيه شهرها رخ دهد پاسخگويي آن ابتدا متوجه شخص استاندار و مقامات دستگاه قضايي خواهد بود بنابراين لازم است که اين افراد جديت لازم را در اجراي قانون مبذول دارند.»
تصرف یکهزار و 538 هكتار
توسط زمين‌خواران
از طرف ديگر فرماندار كرمان با اشاره به شناسایي 31 نقطه حاشيه‌اي در اطراف كرمان و آغاز عمليات قلع و قمع و تخريب سازه‌هاي ساخته شده در اين مناطق گفت: «کل این اراضی یکهزار و 538 هکتار است که توسط زمینخواران به 10هزار قطعه تقسیم شده‌اند. عمده اين اراضي يا زمين‌هاي دولتي است كه به صورت غيرقانوني تصرف شده يا زمين‌هاي كشاورزي بوده كه خارج از روال قانوني تغيير كاربري پيدا كرده و در آن ساخت‌وساز صورت گرفته است.» محمد علي توحيدي با اشاره به باز پس‌گيري 650 هكتار از اين اراضي و تحويل آن به دولت افزود: «زمین‌های دولتی به دستگاه متولی تحویل داده می‌شود و زمین‌های کشاورزی نیز همچنان در مالکیت مالکان قرار دارد اما حق استفاده مسکونی را از این اراضی ندارند و این روند با جدیت کامل و بدون هیچ ملاحظه کاری ادامه خواهد داشت.» او با بيان این‌که بي‌خبري از قانون دليلي براي انجام کار غیرقانونی نيست، گفت: «از مردم به صورت جدی می‌خواهیم زمین‌هایی را که در محدوده شهری هستند، خریداری کنند و فریب زمینخواران و قیمت‌های پایین زمین را نخورند زیرا این زمین‌ها مشکل دارند و قابلیت ساخت‌وساز در آنها وجود ندارد. مردم باید استعلام‌های لازم را قبل از خرید خانه‌های مسکونی انجام دهند و در معاملات دقت بیشتری داشته باشند زیرا قانون بدون هیچ ملاحظه‌ای با ساخت‌وسازهای غیرقانونی برخورد می‌کند.»
از سوي ديگر همواره حواشی شهرها و کانون‌های زاغه‌نشینی پتانسيل بالایي براي شكل‌گيري كانون‌هاي فساد و جرم دارند. موضوعي كه گزارش‌هاي منتشر شده از سوي فرماندهي انتظامي استان كرمان نيز آن را تاييد مي‌كند. یدالله موحد، رئیس‌کل دادگستری کرمان نيز با ابراز رضايت از عزم جدي مسئولان بلند پايه كرمان درخصوص مبارزه با حاشيه‌نشيني و برخورد با ساخت و سازهاي صورت گرفته در حاشيه شهر كرمان گفت: «حاشیه شهرها کانون‌های جرم خیز هستند زیرا اصولا این سکونتگاه‌ها غیرقانونی ايجاد شده‌اند و این مناطق کانون مشکلات اجتماعی هستند و
خدمات رسانی به مردم شهر را نیز با مشکل مواجه می‌کنند. به همین دلیل همکاری تنگاتنگی در راستای مقابله با حاشیه‌نشینی در کرمان شکل گرفته است.» او همچنين با اشاره به مطالبه مردم كرمان در برخورد با زمين‌خواري افزود: «اجرای طرح کمربند سبز در کرمان دست زمینخواران را خواهد بست و دستگاه قضایی نیز همچون گذشته با جدیت با پدیده زمین‌خواری برخورد خواهد کرد.»
در مجموع مي‌توان گفت، اتحاد و همدلي كليه دستگاه‌هاي متولي در سطح استان براي برخورد با اين پديده شوم امري مبارك است. كارگروهي متشكل از استاندار، ائمه‌جمعه، نماينده ولي‌فقيه، فرماندار، فرمانده‌انتظامي، مسئولان قضايي استان، مجمع نمايندگان استان كرمان در مجلس، شهرداري و ساير دستگاه‌هاي مرتبط با هماهنگي كم‌نظيري عزم خود را جزم كرده‌اند تا با جديت تمام با ساخت‌وسازهاي صورت گرفته در حاشيه اين شهر كويري مقابله كنند. اما نكته‌اي كه نبايد آن را فراموش كرد، سرنوشت ساكنان اين مناطق است. ساكناني كه از اقشار فوق‌العاده آسيب‌پذير هستند كه به اميد زمين‌دار شدن فريب وعده‌هاي سودجوياني را خورده‌اند كه به چيزي جز كسب سرمايه و ثروت نمي‌انديشند. سودجوياني كه با انباشت سرمايه به كانون‌هاي قدرت نزديك شده و براي پيشبرد اهداف شوم خود بيش از پيش برنامه‌ريزي مي‌كنند. بي‌شك مبارزه با سرحلقه‌هاي اين شبكه‌هاي فساد امري نيكو و پسنديده است ولي در اين ميان بايد تا سر حد ممكن از آسيب رسيدن به اقشار ضعيف ساكن در اين مناطق جلوگيري كرد و با راهكارهاي مناسب از صدمات مالي و رواني آنان كاست.