نیما صائب | استان کردستان، منطقه استراتژیک در قلب خاورمیانه است. منطقه‌ای که از مواهب متعدد الهی، از زمین‌های حاصلخیز کشاورزی گرفته تا معادن غنی را در خود جای داده است. با این همه اما توازن این نعمات الهی در کردستان قدری با تلاطم مواجه بوده است. در تشریح این ناهمگونی نیز می‌توان به شرق کردستان با دشت‌های وسیع و با قابلیت کشاورزی اشاره کرد که با این وجود از کمبود آب نیز رنج می‌برند. در کنار این اما غرب کردستان ماجرایی متفاوت دارد. این منطقه منابع آبی گرانقدری دارد اما از وجود دشت‌های وسیع برای کشاورزی بی‌بهره است. براساس بررسی‌های انجام شده از سوی معاونت اداره کار، تعاون و برنامه‌ریزی کردستان، این استان دارای 1.1میلیون هکتار زمین قابل کشت و 37هزار هکتار باغ است. افزون بر این در این منطقه 1660 تن گندم، جو، سیب‌زمینی و انواع علوفه کشت می‌شود و 206هزار تن توت‌فرنگی و انگور و انواع میوه‌های دیگر نیز در این منطقه به بهره‌برداری می‌رسد. این استان تولیداتی هم در حوزه دام و طیور و آبزیان دارد و با این پتانسیل کشاورزی از مواهب معدنی نیز بهره می‌برد. به عبارتی دیگر 319 معدن در این منطقه فعال است. این مقدمه اما زوایای پنهانی را در خود گنجانده است، ابعادی که شاید در گزارش‌های آماری به چشم نیاید و نشانگر اوضاع وخیم صنایع در کردستان نباشد. بنا به همین آمار، 50درصد صنایع استان غیرفعال شدند و اشتغال این حوزه در سال 90 از 34 به 30هزار نفر رسیده است؛ درآمدهای معدنی این استان نیز روند کاهش داشته و اوضاع خوبی را سپری نمی‌کند.
انزوای کردستان
با تمامی این تفاسیر، کردستان در مباحث صنعت گردشگری و میراث فرهنگی نیز در انزوا به سر می‌برد، به‌طوری که مزیت‌های صنایع‌دستی و گردشگری کردستان نیز که سال‌ها مغفول مانده بود، موجب شده است تا فعالان اقتصادی به سراغ دیگر ابعاد ظرفیت‌های اقتصادی در این استان بروند. در این میان مجریان طرح تکاپو (طرحی که مقامات وزارت کار برای حل معضل اشتغال به آن دل بسته‌اند) استان کردستان را به عنوان یکی از استان‌های هدف در نظر گرفتند. بر اساس تحقیقات انجام‌شده، مشخص شده است که بخش کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری بیشترین تعداد شاغلان را به خود اختصاص داده است.
اوضاع اشتغال و وضع بنگاه‌های
اقتصادی در کردستان
از طرفی دیگر بر اساس تحقیقات انجام‌شده، اقتصاد استان جذابیت و توانایی پایینی برای جذب فارغ‌التحصیلان دانشگاهی دارد. به طور مثال، 3درصد افراد با تحصیلات عالی جذب بخش کشاورزی و 6.3درصد جذب بخش تولید صنعتی و خدمات زیربنایی مي‌شوند. همچنین این تحقیقات نشان داده است که فرصت‌های شغلی برای زنان اندک است و فقط خدمات تخصصی و بهداشت توانایی جذب طیف مناسبی از متخصصان را در استان دارد. این تحقیقات که مربوط به سال 1390 است، نشان می‌دهد که اگر مشاغل مربوط به زراعت و باغداری را به حساب نیاوریم، 98.5 درصد بنگاه‌های اقتصادی استان خرد هستند. در کنار این 1.4درصد بنگاه‌های کوچک و 0.1درصد مراکز تجاری متوسط را شامل می‌شوند. سهم بنگاه‌های اقتصادی بزرگ هم تنها 0.1درصد است که تنها 10.7درصد اشتغال استان را دربرمی‌گیرد. در بخش دیگر این تحقیقات، محققان به این نتیجه رسیدند که فرصت‌های شغلی در 5سال 85 تا 90 کاهش یافته و منجر به افزایش مهاجرت به‌ویژه درمیان نیروهای متخصص استان به شهرها و استان‌های دیگر شده است.
بن‌بست «طرح آمایش» کردستان
و آغاز «طرح تکاپو»
سند آمایش این استان نیز نقاط قوت و ضعف توسعه‌ای آن را شناسایی کرده است اما این سند در دولت پیشین با محدودیت‌هایی پیش رفت و به‌طور تمام و کمال به اجرا در نیامد. طی اقدامات دولت در 5سال گذشته درخصوص این سند بالادستی، بیشترین سهم تسهیلات پرداختی طرح بنگاه‌های زودبازده به طرح‌های خوداشتغالی داده شد که در بسیاری از موارد نتوانستند شغل پایدار ایجاد كنند و تسهیلات در غیر از موارد اظهارشده توسط متقاضی هزینه شده است. به عبارتی طرح بنگاه‌ها با کمترین موفقیت همراه بوده است. محققان طرح تکاپو در کردستان ابتدا 10 اولویت اصلی رسته‌های کسب و کار در این استان را مشخص کردند. اولین آن فرش دستباف بود و سپس پیمانکاری احداث ساختمان؛ پرورش و فرآوری طیور، حمل‌ونقل باری و لجستیک، تولید و فرآوری انگور، تولید و فرآوری توت‌فرنگی، میوه‌های هسته‌دار و دانه‌دار، تولید نرم‌افزار و ارایه خدمات فناوری اطلاعات، تولید و فرآوری سبزیجات و صیفی‌جات و سیب‌زمینی 10 رسته کاری بود که 80درصد از اشتغال کردستان را دربرمی‌گرفت.
ایجاد اشتغال از «توت‌فرنگی»
دست‌اندرکاران طرح تکاپو که نمایندگان یونیدو در ایران و مقامات اداره کل کار و تعاون و امور اجتماعی استان کردستان را دربرمی‌گرفتند برای حل معضل اشتغال کردستان در گام اول به سراغ میوه قرمزرنگ توت‌فرنگی رفتند. آنها زنجیره ارزش تولید و فرآوری توت‌فرنگی را مشخص کردند و دریافتند که توت‌فرنگی به صورت سنتی تولید می‌شود و سطح زیرکشت پایینی دارد و از ارقام تجاری پرمحصول به شمار نمی‌آيد. همچنین در بخش فرآوری و لجستیک هم با فقدان توسعه زیرساختی و سیستماتیک حمل و نقل، استفاده نكردن از سیستم‌های پیش‌سردکن و کمبود صنایع تبدیلی روبه‌رو هستند و در بخش بازاریابی هم بازارهای فروش محدود است و بازار مطمئنی هم برای فروش وجود ندارد. وقتی مشکلات شناسایی شد، راه‌های غلبه بر مشکلات هم پیدا می‌شود. تحقیقات این گروه نشان داد که فقدان‌هماهنگی و همکاری بین تولید‌کنندگان توت‌فرنگی مشکل‌آفرین است و سبب شده، سود اندکی از محصول به تولید‌کنندگان تعلق داشته باشد و چارچوب مشخصی برای درجه‌بندی محصول و امکان فرآوری موجود نباشد.
فرش دستباف، صنعت پردرآمد
پس از محصول توت‌فرنگی اما فرش مورد توجه فعالان بخش خصوصی قرار گرفت. در همین حال پایین بودن دستمزدها، فقدان بیمه بافندگان، فقدان نوآوری در طرح متناسب با نیاز بازارهای صادراتی، تولید پراکنده و فقدان کنترل موثر در زمان تولید از مشکلات فرشبافان در بخش تولید بود. در بخش تأمین هم فرشبافان با معضل مواد نامرغوب، نبود تکمیل زنجیره تولید به‌ویژه در بخش پرداخت و بالارفتن قیمت بعضی از مواد خام دست و پنجه نرم می‌کردند. در چرخه آخر هم که همان بازاریابی است نیز مشکلاتی مانند کاهش مشتری، وضع نابسامان صادرات، بازاریابی ضعیف و عدم ورود به بازارهای صادراتی وجود داشت که اجازه نمی‌داد این صنعت به اهداف واقعی خود برسد. در همین حال بود که مجریان «طرح تکاپو» دریافتند که مهمترین نقطه برای تقویت بخش فرش استان بخش بازاریابی است که با تربیت نیروی جدید و ورود به بازارهای جدید در سطح بین‌المللی، می‌تواند زنجیره را تکمیل کند.
اتخاذ برنامه‌های جدید وزارت کار و یونیدو
حال مسئولان استانی کردستان با همکاری وزارت کار و یونیدو تصمیم گرفته‌اند، طرحی نو برای مسأله اشتغال استان کردستان به کار ببندند. آنان امیدوارند تا مدیران استانی و فعالان بخش خصوصی و انجمن‌های صنفی بتوانند با همکاری یکدیگر معضلات ذکر شده در سطور بالا را سامان دهند. افزون بر این تصمیمات اما قرار است، آموزش برای عموم مردم آغاز شود و بودجه مشخص نیز برای آن تخصیص پیدا کند. مسئولان استانی و نمایندگان یونیدو به‌طور جد به این طرح در کردستان دل بسته‌اند؛ اما آیا این طرح الگوی موفقی برای حل معضل بیکاری در این منطقه خواهد بود؟ یا اینکه این‌بار هم به سرنوشت الگوهای دیگری چون بنگاه‌های زودبازده دچار خواهد شد؟