جلال جلالی‌زاده استاد دانشگاه
مفهوم عقلانیت، کاربردهای فراوانی دارد و در حوزه‌های گوناگون به‌کار می‌رود و براساس موقعیت‌ها معانی مختلفی پیدا می‌کند. شاید بتوان با استقراء حوزه‌هایی که واژه عقلانیت در آنها به‌کار رفته یک معنای جامع برای آن برشمرد. با این حال عقلانیت براساس انواع مختلف استدلال، مفاهیم مختلفی خواهد یافت.
اگر بخواهیم عقلانیت را نسبت به افراطی‌گری و روش‌هایی که نشأت‌گرفته از هیجانات افراط‌گرایانه است تعریف کنیم، مفهوم منطق و تعقل برای هر کنش و واکنشی مطرح می‌شود. اگر به‌قرآن و سنت پیامبر(ص) مراجعه کنیم، می‌بینیم که در تمام سفارشات دینی‌مان بر عقلانیت و کنش و واکنش عقلانی تأکید و گفته شده است، هر اعتراضی باید با برهان و دلیل عنوان شود و هیچ‌کسی بار عمل دیگری را بر دوش نخواهد کشید.
دین اسلام دینی مبتنی‌بر عقلانیت و به‌دور از افراط و تفریط است. آیه‌ای در قرآن‌کریم وجود دارد به این مضمون که ما شما را امت میانه قرار دادیم تا شاهد و الگو باشید برای ملت‌ها و برای جوامع دیگر. به‌همین صورت همواره در طول تاریخ این مفهوم ریشه داشته است؛ کسانی که از منطق و عقلانیت برخوردار نیستند در همه شرایط به دنبال منحرف کردن مسیر و اعمال واکنش فیزیکی و برانگیخته از هیجانات افراطی بوده‌اند و این روند تا عصر حاضر هم ادامه پیدا کرده است.
درحالی‌که در قرآن کریم و متون اسلامی، انسان‌ها از تحقیر و توهین نسبت به دیگران نهی شده‌اند و در کلام دین یک مورد اهانت به شخصیت‌ها را نداریم. اساسا دین اسلام بر احترام و ضرورت کرامت انسان‌ها تأکید بسیار کرده و هر اعتراض و واکنش افراطی در کتب دینی، غیرعقلانی و غیرمنطقی توصیف شده است.
بنابراین براساس آموزه‌های دین اسلام در پاسخ به اهانت و توهین نباید تعقل و منطق را فراموش کرد و واکنش افراطی و مقابله‌به‌مثل نشان داد؛ به بیان دیگر نمی‌توان ضرر را با ضرر جبران کرد. مثلا وقتی کسی به خودرو شما صدمه‌ای وارد می‌کند، شما نمی‌روید شیشه خانه‌اش را برای تلافی بشکنید.
این واکنش عقلانی نیست. به همین ترتیب افراط‌گرایان همواره به‌دنبال گل‌آلودکردن آب برای ماهی‌گرفتن خودشان هستند و تلاش می‌کنند راه‌های عقلانی و صحیح واکنشی را تحت‌الشعاع قرار دهند و به‌نوعی دیگران را هم با خود همراه کرده و جریان‌سازی کنند.
در زمان حضرت علی(ع)، در جنگ جمل گروهی فتنه‌انگیز درمیان دو گروه درگیر جنگ ایجاد فتنه کردند و هدفشان این بود که روش‌های عقلانی و مسالمت‌آمیز را به‌هم بزنند و به اهداف خود برسند. عقلانیت در برخوردهای اعتراضی ضرورت دارد. همان‌طور که جهان اسلام مسئولیت عملیات‌های تروریستی و گروه‌های تکفیری مثل داعش را هیچ‌گاه برعهده نمی‌گیرد چون اساسا این گروه‌ها درکی از بنیان‌های آموزه‌های اسلام ندارند و همه فعالیت‌هایشان براساس افراطی‌گری و فتنه‌انگیزی و تفرقه‌افکنی است.
فکرکردن و اندیشیدن در یک عرصه منطقی- همچنان که یکی از اساسی‌ترین اهداف قرآن، نجات جامعه از هرج‌ومرج و بلاتکلیفی‌هایش بوده - منشی است که اسلام بر آن تأکید دارد. در زمان جاهلیت، وقتی یک‌نفر از قبیله‌ای کشته می‌شد، مردم قبیله برای اعتراض حمله می‌کردند و به‌جای یک‌نفر، 10 نفر را می‌کشتند اما با ظهور اسلام این برخوردهای غیرعقلانی نهی‌شد و همان‌طور که می‌دانید در دین مبین ما آمده است که هرکسی مسئولیت عمل خود را برعهده دارد و نمی‌توان بدون منطق، گروه یا افرادی را مجازات کرد.
هر معلولی دارای علت‌های مختلفی است. بحث اول این است که امروز باید در جامعه بین‌الملل رحمانیت، عقلانیت و انسانیت و ارزش‌گذاری‌های اسلام نسبت به انسان مطرح و به‌روشنی تبیین شود. مساله دیگر، قانونمداری است.
در جامعه باید قانون حاکم باشد و هیچ‌کسی به خود اجازه ندهد که برخلاف قانون عمل کند. احترام به قانون و قانونمداری بر همگان به‌عنوان یک وظیفه شناخته و عمل شود. هیچ فرد و گروهی حق ندارد مستقیما و مستقلا کاری را انجام دهد که وظیفه او نیست. هر اعتراضی باید با سازوکار منطقی صورت گیرد.
در زمان پیامبر اسلام(ص) یعنی زمانی که ایشان حی و حاضر بودند، بسیار پیش آمد که به ایشان اهانت شد؛ به خود و به خانواده‌شان. باید ببینیم زمانی که خاکروبه بر سرشان ریختند واکنش ایشان چه بوده است؟
بر این اساس همه مسلمانان وظیفه دارند از رفتار بزرگان دین تبعیت کنند. ما باید بدانیم در هر موقعیتی چگونه رفتار کنیم که از تکرار هر اهانتی خودداری شود.
اگر قرار باشد هرکسی خودخواهانه عکس‌العمل انجام دهد، هرج و مرج کل جامعه را دربرمی‌گیرد و کنترل از دست خارج خواهد شد. افراطی‌گری علاوه بر پیامدهای داخلی، عواقب فرا مرزی بدتر و وخیم‌تری به‌دنبال خواهد داشت و وجهه بین‌المللی ملت‌ها به‌واسطه واکنش احساسی و افراطی برخی افراد خدشه‌دار خواهد شد.
در حالی که دین اسلام بر فضیلت‌های انسانی و اخلاقی ارزش‌گذاری کرده است، همیشه پرچم‌دار رعایت احترام و جایگاه شخصیت‌های گوناگون بوده است. توهین به مقدسات مسلمانان را باید با واکنش عقلانی مواجه کرد.
یعنی باید به شکلی نظام‌مند و زیبا واکنش نشان داد که طرف اهانت‌کننده از این کار خجالت‌زده شده و به‌خود اجازه تکرار ندهد. درواقع در یک جمله می‌توان گفت توهین در برابر توهین، اشتباهی بزرگ
است.