محرم در جغرافیای ایران (4)
عزای محرم با فرهنگ و آداب شهرهای مختلف ممزوج شده است. هر یک از مناطق کشورمان هم سبک خاص خود را در عزاداری و مراسم سوگواری دارند که در برخی از این سنت‌ها شباهت‌های فراوانی را می‌توان مشاهده کرد. برپایی دسته‌های عزاداری، تعزیه، گرداندن علم و نخل و پخش غذای نذری از جمله مراسمی است که در عمده شهرهای کشور برپا می‌شوند. گاهی این سنت‌ها به قدری جالب توجهند که مردم را نه تنها از سراسر کشور بلکه از کشورهای دیگر به تماشا دعوت می‌کنند. طی روزهای آتی در این ستون به معرفی برخی از این سنن می‌پردازیم.
دمام زنی بوشهری‌ها
عزاداری بوشهری‌ها یکی از پرطرفدارترین مراسم‌های محرم و روز عاشوراست. نوای سنج و دمام بوشهری حزنی عجیب دارد که دل‌های عزاداران را در سینه می‌لرزاند. در این شهر سینه‌زن‌ها حلقه‌های عزاداری را تشکیل می‌دهند و صدای سینه‌زدن همراه با سنج و دمام ریتمی خاص و شنیدنی را به وجود می‌آورد. دمام سازی کوبه‌ای است که نواختن آن در شهرهای جنوبی ایران رواج دارد. سفر به شهر بوشهر و دیدن عزاداری جنوبی‌ها در روزهای محرم خالی از لطف نیست.
مرثیهخوانی گیلانی‌ها
عزاداری محرم در گیلان همانند مراسم محرم در سایر شهرهای ایران قدمتی دیرینه دارد. مردم گیلان از سال‌های دور با آیین‌ها و رسوم مختلف به استقبال ماه محرم می‌روند. در بسیاری از شهرهای گیلان هنوز آیین‌های قدیمی محرم حفظ شده‌اند و با شور فراوانی برگزار می‌شوند. آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان در برخی موارد به شکل متفاوتی نسبت به شهرهای دیگر اجرا می‌شود. در این ماه مردم گیلان لباس‌های سیاه و تیره به تن می‌کنند و با مراسم و آیین‌های مختلف نوحه‌خوانی و علم‌گردانی برای امام حسین سوگواری می‌کنند. کلیه امام‌زاده‌ها، مساجد و اماکن مقدس نقاط تمرکز عزاداری در گیلان هستند. مرثیهخوانی در این مکان‌ها معمولا طبق برنامه‌ای مشخص به زبان فارسی و گیلکی اجرا می‌شود.
زنجیر زنی آبادانی‌ها
عزاداری محرم در آبادان هر سال با نوحه‌خوانی و دسته‌های عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی اجرا می‌شود. یک ماه اندوه و سیاه‌پوشی برای امام حسین تمام شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد، به طوری که در این روزها پیر و جوان در هیئت‌های عزاداری شرکت می‌کنند و حال و هوای شهر رنگ دیگری به خود می‌گیرد. مردم آبادان درست از شب قبل از محرم لباس سیاه به تن می‌کنند و همه مساجد، تکایا و حسینیه‌ها را سیاه‌پوش می‌کنند. در بسیاری از کوچه‌ها و خیابان‌های شهر، ایستگاه‌ها و سقاخانه‌هایی راه‌اندازی می‌شود و جوانان با چای، شربت و شیر از عابران پذیرایی می‌کنند. در طول ماه محرم بسیاری از عزاداران و مردم در خانه‌های خود یا در مساجد غذای نذری می‌پزند و بین مردم پخش می‌کنند.
سیاه پوشی تهرانی‌ها
تهرانی‌ها به عنوان مردمی که از قدیم به عزاداری برای سالار شهیدان پایبند بوده‌اند، آداب و رسوم خاصی را برای روزهای محرم بجا می‌آورند. در طول تاریخ تهرانی‌ها حتی اگر دستشان تنگ بود و وسع‌شان هم نمی‌رسید که برای ماه محرم لباس سیاه عزا بخرند، یک یا چند لباس را با جوهر رنگ می‌کردند تا مناسب عزای امام حسین باشد. برخی هم لباس‌شان را می‌فروختند و به جای آن، لباس نو سیاه می‌خریدند. «سیاه پوشی» یکی از رسوم مردم تهران در محرم است که از همان روزهای ابتدایی یا حتی چند روز قبل از شروع محرم بجا آورده می‌شود. تزیین مساجد و تکایا با پارچه‌های مشکی رنگ هم برای برگزاری رسوم ماه محرم، شور بیشتری به عزای حسینی می‌دهد.
مشعل گردانی قمی‌ها
یکی از آیین‌های مذهبی دهه اول محرم در مناطق مرکزی و جنوبی ایران نظیر قم، شهر ری و اردکان یزد مشعل‌گردانی است که عرب‌ها بیشتر آن را اجرا می‌کنند. این مراسم که قدمتی حدود ۵۰۰ سال دارد، در گذشته با مشعل‌های هیزمی برگزار می‌شد، اما در سال‌های اخیر مشعل‌های گازسوز جایگزین آن شده است. مشعل، چوب بلند و باریکی است که 20 تا 40 مشعل روی آن نصب شده است و هر یک با پارچه‌های ضخیم و پشمی و با نفت یا گازوئیل روشن می‌شود. طبل و سنج معمولا از بخش‌های مهم آیین مشعل‌گردانی هستند که با ضرب‌آهنگی تند نواخته می‌شوند.