شهریار مزیدآبادی، مدرس امداد و نجات، عضو اولین تیم امدادی که به فرودگاه بم رسیدند|رویدادهای شهرستان بم از ابتدای زمستان ۱۳۸۲ و پس از آن چند ماه فعالیت درمانی و امدادی در منطقه، فصل جدیدی در حوزه مدیریت شرایط اضطراری و مدیریت بحران به وجود آورد. اعلام دیرهنگام محل دقیق زلزله، نقص در ارزیابی اولیه، آسیب‌دیدگی نیرو و ساختارهای محلی، حجم و ابعاد بالای فاجعه، دیر رسیدن تیم‌های امدادرساني، ورود سیل افرادی که بدون آموزش و تجهیزات از سر دلسوزی برای کمک وارد شدند، مشکلات در اعلام هشدار، فراخوان و قطع سیستم‌های اطلاع‌رسانی رایج و حتی بی‌سیم‌های موجود در منطقه، ازدحام و بی‌نظمی، به ویژه در روزهای اول، توزیع کمک‌های هیجانی، ناهماهنگي‌ها در رسیدگی به وضعیت آسیب‌دیدگان در بعضي از نقاط شهر و ورود بی‌رویه کمک‌های اهدایی داخلی و خارجی، مداخله در امدادرسانی در سطح ملی توسط همه استان‌های کشور، صدور مجوز آسمان باز از هر نقطه جهان برای ورود به بم و حتی شایعات مختلف مثل رسیدن تیم‌های امدادی خارجی پیش از حضور نیروهای امدادی ایران به بم، از موضوعات مهمی بود که همچنان جای تامل و بررسی دارد. جمعیت هلال احمر ماه‌ها تلاش شبانه‌روزی کرد تا شرایط عادی به این شهرستان بازگردد؛ امر مهمی که با کمک همه بخش‌های ستادی و عملیاتی و داوطلبان خود به انجام رساند.
البته این موارد دلیلی برای نادیده‌گرفتن زحمات و خدمات انجام‌گرفته توسط مردم و نهادهای مربوط نیست، بلکه بررسی برخی از آنها به منظور آمادگی برای پاسخگویی هرچه بهتر در سوانح بعدی موثر است. مشکلات و نواقص رخ داده در مرحله امداد و نجات دارای موارد مشترکی است، به‌ویژه در امور هماهنگی و سازماندهی، مدیریت منابع، اطلاعات و مستندسازی و ارتباطات بین سازمانی که در آخرین تغییرات قانون مدیریت بحران تلاش شده است وضعیت مناسبی داشته باشند. شهر بم در روزهای ابتدایی پس از زلزله بسیار به هم ریخته و بی‌نظم بود و وضع نظافت و امنيت مناسبی نداشت که پس از چند روز با ورود تیم‌های استان‌های معین و استان‌های پشتیبان وضعیت شهر و امکانات خدمات‌رسانی تا حدی بهتر شد. این روش همکاری الان به صورت سازمان‌یافته منطقه‌ای و ملی و پشتیبانی تعریف و هماهنگ شده است. درس‌های آموخته شده از این زلزله سال‌های متمادی در کنفرانس‌ها و کارگاه‌های آموزشی جهانی و بین‌المللی مورد توجه قرار گرفت.
در بررسی سریع تحولات دو دهه اخیر در حوزه نجات و امداد و اسکان پس از سوانح و مراقبت از آسیب‌دیدگان مانند زلزله و سیل، شاهد پیشرفت‌های قابل توجهی بودیم که البته هنوز تا وضعیت مطلوب و نهایی این تلاش‌ها باید ادامه یابد.
سازمان‌های امدادی به موازات تصویب اولین قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور و ویرایش بعدی قانون مدیریت بحران، تلاش می‌کنند ضمن برنامه‌ریزی هرچه بهتر به توسعه و پیشرفت در حوزه نیروی انسانی، اجرای اصولی سامانه‌های فرماندهی سانحه، توسعه شبکه‌های ارتباطی، تجهیز انبارهای سریع و مراکز استقرار، خرید تجهیزات فنی متناسب، افزایش ناوگان ترابری هوایی و زمینی پرقدرت و سریع و حضور به موقع در صحنه آسیب روی آورند.
سوانح روز به روز پیچیده‌تر می‌شوند، خسارات افزایش می‌یابند، انتظارات از مدیران و امدادگران بیشتر می‌شود و مرتبا اين شرایط وضعيت عملیات را سخت‌تر مي‌كند. رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مطالبات را تبدیل به فشار بر مدیران و محیط ارتباطی می‌کنند. البته تا حدی وجود سخنگویان کارآزموده این فشار را متعادل می‌کند، اما هنوز به طورکامل این ساماندهی اخبار و اطلاعات و نحوه تعامل رسانه و سوانح هماهنگ نشده است.
توسعه هرچه بیشتر برنامه‌های آموزش مدیران، امدادگران و نجاتگران و تدوین برنامه‌های تمرین و مانور مشترک دوره‌ای و آموزش همگانی مردم در سطوح مختلف، از اقدامات مهمی است که در این سال‌ها افزایش قابل توجهی داشته است.
توجه بیشتر به ابزار فنی جدید مکان‌یابی افراد گیرافتاده در آوار و همچنین تربیت و آموزش سگ‌های تجسس به عنوان یکی از شیوه‌های زنده‌یابی در ماموریت‌های مختلف، اقدام هماهنگ و سخت و گران‌قیمتی است که در سال‌های اخیر به آن توجه شده و همچنان نیز ادامه دارد.
يكي از مشكلات اصلي مردم متاثر از سوانح كه با آن دست به گريبان هستند، همان وضعيت روحي و روانی است كه بسيار آشفته و دردناك می‌شود. برخی از اعضای خانواده در زیر آوار، ساختمان‌های فروریخته، زندگی از دست رفته، گسترش ناامیدی، تغذیه ناکافی، هوای نامتعادل و ترس، وحشت و تنهایی شرایط دشواری را سبب می‌شود. سال‌هاست تیم‌های حمایت روانی دانشگاه‌های علوم پزشکی و تیم‌های سحر سازمان جوانان هلال احمر برای این بخش آماده شده‌اند.
تقریبا همه بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های شهر بم آسیب دیدند و کار رسیدگی به مجروحین زلزله و درمان از طریق هوایی و زمینی به شهرهای دیگر سپرده شد. از این رو توسط کشورهای کمک‌رسان انواع بیمارستان‌های سریع‌الاحداث به بم وارد شد. پس از مدت‌ها کارشناسی و طراحی صنعتی، با گسترش تولیدات داخلی صدها دستگاه بیمارستان مجهز اضطراری و چادرهایی با مساحت زیاد تولید و در انبارهای آماده سازمان‌های مختلف امدادی و نظامی دپو شده است که می‌تواند در زمان کوتاهی در محل‌های نزدیک سوانح نصب شود و به بهره‌برداری برسد.
در آن روزها تعداد هلیکوپترهای امدادی غیرنظامی، از تعداد انگشتان یک دست بیشتر نبود و خدمات هوایی فقط توسط نیروهای نظامی صورت می‌گرفت. در حال حاضر ده‌ها هلیکوپتر ترابری و هلی آمبولانس به صورت شبانه‌روزی مشغول فعالیت هستند که این ناوگان ترابری، سرعت رسیدن نیروهای امدادی و انتقال مجروحین و تسهیلات آسیب‌دیدگان و انتقال بار را افزایش می‌دهد.
توسعه قابل توجه خانه‌های هلال و پایگاه‌های امداد و نجات درون شهرها و جاده‌ها، مناطق کوهستانی و ساحلی و افزایش توان آمبولانس، خودروهای نجات و اتوبوس آمبولانسی در همه استان‌ها از اقدامات مهم جهت آمادگی مقابله با حوادث و سوانح هستند.
ایجاد و تقویت شبکه‌های مخابراتی و مراکز کنترل عملیات اضطراری (EOC) در کلیه استان‌های کشور همراه با بانک‌های اطلاعاتی و نقشه‌های مناطق و ارتباط برخط و ویدیوکنفرانس بین استانی و با خودروهای فرماندهی و ارتباطات در مناطق آسیب‌دیده، دسترسی به سیستم‌های آنلاین هواشناسی و تخمین احتمالی خسارت زلزله، کمک بسیار خوبی به برنامه‌ریزی و هماهنگی سریع در عملیات پاسخگویی کرده است.
راه‌اندازی خط تلفن اضطراری امداد 112 در سراسر کشور (ابتدا شماره تلفن 147 بود) به منظور تماس سریع مردم قبل و بعد از سوانح، کمک بسیار موثری به جریان خودامدادی و کاهش نگرانی مردم و همکاری برای یافتن افراد گمشده یا دریافت خبر از حوادث است.
توسعه مراکز آموزشی تخصصی امداد و نجات در استان‌های کشور با سازه‌های شبیه‌سازی حوادث و سازه‌های ارتفاع و تجهیزات کمک‌آموزشی به تربیت مهارت‌های علمی و فنی امدادگران و نجاتگران بیشتری پرداخته است.
تهیه بسته‌های اقلام امدادی خانواده آسیب‌دیده به تفکیک اقلام زیستی، اقلام غذایی و اقلام بهداشتی و نگهداری آنها به تناسب جمعیت، در انبارهای آماده استان‌های کشور سرعت کمک‌رسانی را افزایش داده است.
تغییر در فرم، استحکام و تنوع چادر اسکان خانواده‌های آسیب‌دیده، چادرهای مدیریتی و انبار اضطراری، تصویربرداری سریع هوایی از مناطق آسیب‌دیده در ساعات اولیه برای مشخص‌نمودن حجم مناطق صدمه‌دیده، از موضوعات مهم در پاسخ به سوانح است که انجام یافته است. توجه شما را به چند آمار مهم نیز جلب می‌کنم:
- پایگاه‌های امداد و نجات مستقر در جاده‌ها، کوهستان و ساحلی 570 پایگاه
- ناوگان هلیکوپتری امدادی مشتمل بر ماموریت‌های شناسایی و انتقال بار و نیروی انسانی و مجروحین 24 فروند
- شعبات ثابت جمعیت 480 شعبه
- خانه‌های هلال بیش از 5600 واحد
- واحدهای آنست (اداره نگهداری و آموزش سگ‌های تجسس) 34 مرکز با بیش از 70 قلاده سگ آموزش‌دیده
- آمبولانس‌های فعال حدود 1000 دستگاه
- خودروهای نجات بیش 450 دستگاه
- خودروهای ارتباطات فرماندهی 10 دستگاه
- مراکز کنترل عملیات (EOC) 34 مرکز
واضح و مشخص است توسعه و پیشرفت امدادرسانی و پاسخگویی سریع نیازمند باور عمومی به پیشگیری، آمادگی و بسط فرهنگ ایمنی و پشتیبانی همه‌جانبه قانون‌گذاران، مدیران و کارشناسان در تدوین مقررات و تخصیص بودجه و امکانات بسیاری است. بخش زیادی از تجهیزات فعلی در جمعیت هلال احمر در همه قسمت‌ها به سن نوسازی، تعمیر و تعویض رسیده است که توجه بیشتری از سوی تصمیم‌گیران انتظار می‌رود.