یکی از دلایل پرهیز عده‌ای از واکسن، ناآگاهی است. این عده از تاریخچه واکسیناسیون چیزی نمی‌دانند، نحوه عملکردشان را نمی‌شناسند و دقت چندانی به آنچه بر خود یا فرزندشان در این زمینه گذشته نمی‌دانند. در این گفت‌وگو دکتر رضا فریدون‌زاده، به بیانی کوتاه و مختصر، در این موضوع فتح بابی کرده است و دانش روز خود را در اختیارمان گذاشته است. همچنین طبقه‌بندی دقیقی از انواع واکسن و نحوه عملکرد آنها ارایه داده است. پاسخ‌های او در این گفت‌وگو به بیان دیگر شاید خطاب به برخی نگرانی‌ها باشد درباره واکسیناسیون کودکان. در ادامه بخوانید.
از تاریخچه واکسیناسیون در دنیا و در ایران شروع کنیم. توضیح مختصری می‌فرمایید؟
واکسن، واژه‌ای فرانسوی است و به مفهوم ایمنی‌زایی در برابر بیماری‌هاست اما اولین بار توسط دانشمند انگلیسی به‌طور عملی به‌کار رفت. در واقع در سال 1796 میلادی مصادف با 1175 شمسی بود که توسط دکتر ادوارد جنر، پزشک انگلیسی اولین واکسن برای بیماری آبله به‌کار گرفته شد. واکسن‌ها انواع مختلفی دارند که شامل چند گروه:
1- واکسن‌های زنده ضعیف‌شده
2- واکسن‌های غیرفعال
3- واکسن‌های کنژوگه و ساب‌یونیت
4- واکسن‌هایی بر پایه توکسوئید (پادزهر)
5- واکسن‌هایی بر پایه دی‌ان‌ای (DNA)
6- واکسن‌های نوترکیب
7- واکسن‌هایی بر پایه آر.ان.اِی (RNA)
حالا برای هر کدام مثال می‌زنم. واکسن‌های زنده ضعیف‌شده: ب.ث.ژ (سل). واکسن‌های غیرفعال: فلج اطفال و هاری. واکسن‌های کنژوگه و ساب‌یونیت: هپاتیت B، گارداسیل و پنوموکوک. همچنین یک نوع از واکسن کووید- 19 است که ایران تولید کرده؛ واکسن «پاستوکووَک» ایرانی که در واقع همان «سوبرانا» است که به شکل مشترک با کوبا تولید شده و بر اساس همین پلتفرم است. در ادامه، واکسن‌های بر پایه توکسوئید: دیفتیری و کزاز. اما درباره واکسن‌هایی بر پایه دی‌ان‌ای، در حال حاضر تولید انبوه واکسن‌هایی برپایه «DNA» نداریم؛ تولید انبوه آن بیشتر برای حیوانات به‌کار می‌رود. در ادامه، مثال واکسن‌های نوترکیب، هپاتیت B است. و در نهایت می‌رسیم به واکسن‌های بر پایه «RNA» هستند؛ که در واقع واکسن‌های جدید و به‌روزِ کووید- 19 هم در این دسته قرار می‌گیرند. این مورد مربوط به آخرین تکنولوژی و فقط در دسترس چند کشور است؛ در نقطه شروع آن‌هم برای کووید- 19 استفاده شد. واکسیناسیون در کشور ما از سال 1230 شمسی مصادف با 1851 میلادی، به فرمان امیرکبیر شروع شد. در آن برنامه، کودکان و نوجوانان در برنامه واکسیناسیون قرار گرفتند. جایگاه کشورمان هم از لحاظ واکسیناسیون، جزو بهترین کشورهای دنیاست؛ طبق آمار پوشش واکسیناسیون بالای 98 درصدی داریم. در حال‌حاضر کودکان ایرانی برای 10 بیماری واکسن دریافت می‌کنند و کشور ما جزو 10 کشور اول و برتر دنیا در تولید واکسن است؛ 11 واکسن انسانی تولید می‌شود و 37 واکسن حیوانی برای دام‌وطیور و آبزیان.
در ماجرای کرونا، بزرگسالان عموما بیشتر در خطر بودند و آمار هم نشان داد که بسیار بیشتر مبتلا شدند و متأسفانه جان‌شان را هم از دست دادند. در کودکان گفته می‌شد، به جهت اینکه در سن رشد هستند، کرونا کمتر می‌توانست آسیب‌پذیر باشد.
بعد از این توضیح، اگر موافق باشید پرسش‌ها را درباره کلیت واکسن‌های کودکان شروع کنم. اینکه روند تولید واکسن برای کودکان، عموما بعد از ساخت آن برای بزرگسالان اتفاق می‌افتد؟ یا صرفا در کرونا چنین چیزی پیش آمده؟
خیر، بسته به بیماری در مورد ساختار واکسن و رعایت اولویت‌ها تصمیم‌گیری می‌شود
آیا واکسن بزرگسالان و اطفال لزوما باید با هم متفاوت باشند؟ یعنی یک نوع واکسن با دوزهای متفاوت تزریق می‌شود یا تغییرات زیادی در واکسن داده می‌شود؟
خیر. واکسیناسیون اغلب موارد برای بیماری‌های ویروسی و باکتریایی در سنین پایین استفاده می‌شود، اما چند نوع واکسن هم هستند که برای بزرگسالان استفاده می‌شوند. مثل واکسن‌های گارداسیل، واکسن‌های دوگانه (کزاز- دیفتیری)، واکسن‌های هپاتیت B . اما دو واکسن هم هستند که شامل واکسن آنفولانزا و کووید 19 که اولین بار برای بزرگسالان استفاده شدند. اغلب واکسن‌ها برای دوران کودکی طراحی و ساخته شده‌اند و چند واکسن هم برای دوران بزرگسالی استفاده می‌شوند که در واقع مواردش را عرض کردم.
در جریان تولید واکسن برای کودکان چه اتفاقی می‌افتد و چه ملاحظات پزشکی دخیل می‌شود؟
واکسن بزرگسالان و اطفال در کووید- 19 با هم متفاوتند. دوزی که برای بزرگسالان و اطفال استفاده می‌شود متفاوت است، اما اینکه تغییرات زیادی داشته باشند خیر. کلا برای تولید واکسن دو نوع پلتفرم داریم؛ یک نوع واکسن‌ها بر پایه «RNA» و دیگری بر پایه استفاده از وکتور (آدنوویروسadenovirus ) که از هر دو نوع می‌توان استفاده کرد. اما دوز آن کمتر از میزان بزرگسالان است. این موضوع هم توسط شرکت سازنده اعلام می‌شود و لزوما برای همه واکسن‌ها یکسان نیست. یعنی مثلا بیاییم بگوییم یک دومِ دوز بزرگسالان، صحیح نیست. این اعدادوارقام و دوزها طی تحقیقاتی که در نمونه‌های موردبررسی به‌دست آمده و روی چند هزار فرد آزمایش شده - چه بزرگسال، چه اطفال – با هم متفاوت است؛ همچنین بر اساس دوزی که ایمنی‌سازی آن در بزرگسالان و اطفال مشخص شده، اما درباره ملاحظات ساخت واکسن که پرسیدید، این موضوع هم در بزرگسالان و اطفال با هم متفاوت است. هرکدام استانداردهای خودشان را دارند، اما این ملاحظات نه‌تنها به بزرگسال یا اطفال بودن افراد بستگی دارد بلکه به انواع بیماری‌ها و پلتفرم‌های واکسن‌ها که در تاریخچه واکسن توضیح دادم هم بستگی دارد.
با توجه به اینکه واکسیناسیون کودکان در ایران هنوز آغاز نشده و با توجه به نگرانی والدین، شما چه پیشنهادی به پدر و مادرها دارید؟احتیاط درست است یا دخیل کردن فوری کودکان‌شان در واکسیناسیون؟
فعلا این واکسن‌ها برای سنین 12 تا 18 سال توسط سازمان بهداشت جهانی و سازمان‌های دیگری که مسئول کنترل سلامت جوامع هستند، توصیه و تایید شده، اما بهترین توصیه این است که به این سازمان‌ها که مسئول کنترل سلامت جامعه هستند اعتماد کنیم و واکسیناسیون افراد طبق این توصیه‌ها انجام شود. البته برای سنین 8 تا 12 سال هم دو واکسن فعلا تاییدیه گرفته اما واکسیناسیون این سنین فعلا در کشور ما انجام نمی‌شود و برای واکسیناسیون این گروه در آینده‌ای نزدیک تصمیم‌گیری خواهد شد.
اصولا واکسن‌هایی که در بزرگسالان بهره‌وری بهتری داشته، در کودکان هم لزوما چنین نتیجه‌ای در بر خواهد داشت؟
در مورد بهره‌وری در سنین مختلف واقعیت این است که واکسن‌ها اغلب برای سنین پایین طراحی شده‌اند و بهره‌وری خودشان را هم نشان داده‌اند. همین الان که من در حال مصاحبه با جنابعالی هستم، از برکات همین واکسن‌هاست که بدون اینکه به بیماری‌هایی مثل فلج اطفال، دیفتیری یا آبله مبتلا باشیم، خدا را شکر در کنار هم زندگی می‌کنیم و در جامعه حضور فعالی داریم، اما اگر در مورد واکسن کووید- 19 بخواهیم صحبت کنیم باید عرض کنم که هیچ راهی نداریم مگر اینکه به علم اعتماد کنیم و این اعتماد قطعا نتایج بهتری دارد تا عدم اعتماد به آن. کووید بیماری جدیدی است، پس واکسیناسیون کووید چون برای اولین بار در دنیا انجام می‌شود، پس مورد جدیدی به حساب می‌آید. احتمالا در آینده نوع واکسن، میزان دوز واکسن‌ها، حتی گروه سنی آنها هم تغییر می‌کند، اما در حال‌حاضر فعلا باید طبق همین توصیه‌های مراجع علمی عمل کنیم تا ببینیم در آینده علم پزشکی چه توصیه‌هایی در مورد واکسیناسیون کووید- 19 خواهد داشت.
چه شرکت‌هایی توانسته‌اند برای کودکان زیر 12 سال واکسن تهیه کنند؟ و کدام‌شان عملکرد بهتری داشته‌اند؟
در حال حاضر سه شرکت که دو تا از آنها تولید واکسن‌های با پلتفرم بر پایه «RNA» داشتند و یک شرکت هم با واکسن‌های با پلتفرم بر پایه وکتور (آدنوویروس adenovirus) تولید می‌کنند که توانسته‌اند تأییدیه اضطراری واکسن کووید را برای 12 تا 18 ساله‌ها بگیرند، ولی برای گروه سنی زیر 12 سال، فقط دو شرکت که واکسن با پلتفرم بر پایه «RNA» تولید می‌کنند، این تأییدیه اضطراری را گرفته‌اند، اما در مورد بررسی عملکرد این واکسن‌ها فعلا زود است که عملکرد آنها بررسی شود. چون در مقیاس کوچکی، واکسن برای زیر 12 ساله‌ها تأیید و تزریق شده و برای بررسی دقیق عملکرد آنها، نیاز به گذشت زمان داریم.