ملیحه محمودخواه | کرونا که آمد تمامی ساختارهای زندگی اجتماعی و مناسبات رفتاری را بر هم ریخت. مشکلاتی که کرونا با خود به‌دنبال داشت تنها محدود به مشکلات جسمی نبود و مشکلات روحی و روانی زیادی را نیز در پی داشت. کارشناسان حوزه سلامت بر این باورند که مشکلات روحی و اختلالات روانی در بین گروه‌های سنی مختلف در زمان‌های متفاوت نمود پیدا خواهد کرد.
در این میان نوجوانان از این مشکلات و پیامدهایی که به‌وجود آمده است مصون نخواهند بود. آمارها نشان می‌دهد که خشونت رفتاری در بین نوجوانان افزایش پیدا خواهد کرد و آثار آن در حال‌حاضر نیز مشخص است. تعارضات بسیاری میان آنها و خانواده‌هایشان شکل گرفته و رشد مهارت‌های اجتماعی آنها دچار اختلال شده است.
دوران نوجوانی پایه ریز شخصیت بزرگسالی
بر کسی پوشیده نیست که دوران نوجوانی، سن بسیار حساسی است و پایه زیادی از رفتارها در بزرگسالی در دوران کودکی پایه‌ریزی می‌شود از سوی دیگر بسیاری از مهارت‌های اجتماعی و عاطفی نیز در این دوره پایه‌ریزی می‌شود و تغییرات هورمونی می‌تواند در نوع رفتارهای نوجوان در این سن بسیار موثر باشد. تمام این شرایط در حالی رخ می‌دهد که دو سال است که همین نوجوانان پرشور مجبور به خانه‌نشینی شده‌اند، حالا دو سال است که نه همکلاسی می‌بینند و نه فضایی برای آموزش مهارت‌های اجتماعی دارند. آنها در حال‌حاضر تنها یک فضای مجازی دارند به‌جای اینکه تاثیرگذار باشد بیشتر آسیب‌زاست.
ادامه پیدا کردن این روند می‌تواند تاثیر زیادی در آینده این نوجوانان که قرار است روزی آینده‌ساز این کشور شوند، داشته باشد. برخی از کارشناسان بر این باورند که در آینده با خیل بی‌شماری از جوانان سرخورده، منزوی و بدون اعتماد به‌نفس و خجالتی روبه‌رو خواهیم شد که مدام به فکر انتقام گرفتن از جامعه‌ای خواهند بود که در آن نوجوانی نکرده‌اند.
این گروه از نوجوانان به‌دلیل آنکه مدت زمان زیادی را در خانه سپری می‌کنند میزان تعارضات‌شان با خانواده‌هایشان نیز بیشتر می‌شود زیرا آنها نه مناسبات اجتماعی را آموخته‌اند و نه آن را تجربه کرده‌اند.
این گروه از نوجوانان شاید در بدترین شرایط، نوجوانی خود را سپری کرده‌اند در دورانی که مدارس تعطیل شده و از جمع دوستان و همکلاسی‌های خود فاصله گرفته‌اند از سوی دیگر فشارهای اقتصادی دوران کرونا بر خانواده‌ها را از نزدیک لمس می‌کنند و این زمانی آزاردهنده‌تر می‌شود که آنها شاهد مرگ عزیزان و بستگان خود بوده و مدام استرس درگیری یکی از والدین خود به کرونا را دارند.
این در حالی است که خانواده‌ها نیز تجربه مشابهی مانند پاندمی کرونا را نیز تجربه نکرده‌اند و مهارتی نیز برای مدیریت این شرایط ندارند و در واقع خانواده نمی‌داند که باید با این حجم تنش در نوجوان چگونه برخورد کند.
محمدرضا محبوب‌فر، پژوهشگر آسیب‌های اجتماعی در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید: «آمار کودک‌آزاری در دوران کرونا افزایش داشته است با وجودی که این موضوع را بهزیستی تایید نکرده اما به این موضوع اشاره داشته که تماس با اورژانس اجتماعی 20 درصد افزایش داشته است. اینها در حالی رخ داده است که بحث فرزندآزاری و خشونت خانگی رتبه اول دلایل تماس با اورژانس اجتماعی بوده است.
تعریف نوجوان در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است
تعریف نوجوانی در هر خرده‌فرهنگی متفاوت است. زهره احمدی، روان‌شناس کودک و نوجوان توضیح می‌دهد از آنجا که تعریف نوجوانی در هر جامعه‌ای متفاوت است به تبع آن پیامدهای کرونا در هر جامعه‌ای برای این گروه سنی متفاوت خواهد بود.
به اعتقاد او در کنوانسیون‌های جهانی هر فرد زیر ۱۸ سال را کودک و نوجوان می‌دانند و بر اساس آن وقتی اعلام می‌کنند کودکان نباید کار کنند مرادشان همه افراد زیر ۱۸سال است، اما این تعریف در ایران متفاوت است و شامل کودکان و نوجوانان زیر 15 سال می‌شود.
او توضیح می‌دهد که «بر اساس قوانین جاری در ایران نوجوانی جزو دوره کودکی محسوب نمی‌شود، در سندملی که اخیرا نوشته شده و قرار است جایگزین پیمان‌نامه حقوق کودک شود، مطابق با قانون کار، آنها از ۱۵سالگی به بعد می‌توانند کار کنند به این مفهوم که بر اساس این قوانین ما افراد بالای ۱۵ سال را بزرگسال محسوب می‌کنیم.»
او به این نکته نیز اشاره دارد هر چند که در سال‌های اخیر به‌دلیل جلو افتادن بلوغ در نوجوانان چهارچوب نوجوانی نیز تغییر کرده است و به‌همین دلیل در برخی از پژوهش‌ها نوجوانی به چند بازه قسمت می‌شود؛ دوره اول نوجوانی از 12تا 14 سالگی مشخص شده است و اواسط نوجوانی بیشتر به بازه سنی 14 تا 16 سالگی اطلاق می شود و در نهایت 16 تا 18سالگی نیز دوره انتهای نوجوانی است که در واقع این مرحله می‌تواند به مرحله گذار رشد فیزیکی و روانی کودک و رسیدن به نوجوانی طبقه‌بندی شود.
چه اتفاقی در نوجوانی می‌افتد؟
آنهایی که در خانه، نوجوان دارند تجربه تعارضات بیشتری را تجربه می‌کنند. عباس امید، روان پزشک دلیل بالا بودن این تعارضات در خانه را به شرایط بلوغ بی‌ربط نمی‌داند و می‌گوید: «در دوران بلوغ نوجوان قدرت تحلیل و تصمیم‌گیری را پیدا می‌کند و این سبب می‌شود که کودک نظر پدر و مادر خودش را به‌سختی بپذیرد. از سوی دیگر در این سن نوجوان تلاش می‌کند خودش را بهتر بشناسد و برای این کار تلاش می‌کند ارتباط خودش را با خانواده کمتر کرده و با مجموعه دوستان و همسالانش بیشتر کند.
از سوی دیگر فرد در نوجوانی تغییرات هورمونی را تجربه می‌کند. این تغییرات سبب بروز دستپاچگی و استرس در نوجوان می‌شود و می‌تواند در رفتارهای نوجوان نمود پیدا کند. به‌همین دلیل است که نوجوان در این دوره دچار فرازهای عاطفی شده و بسیار زودرنج می‌شود.»
اما کارشناسان حوزه نوجوان سال‌ها راهکارهایی را برای حل معضلات دوره نوجوانی مطرح کردند که از زمانی که کرونا در دنیا ظهور پیدا کرده عملا اجرای این راهکارها بی‌استفاده مانده است. به‌طور مثال سال‌ها کارشناسان بر این اصرار داشتند که نوجوان در جمع‌ها حاضر شود که آمدن کرونا عملا این روش علمی را کنار زده است. همین موضوع سبب می‌شود که نوجوان ناچار به تعامل با خانواده باشد و به‌همین دلیل است که تعارض میان نوجوان و خانواده افزایش پیدا می‌کند.
با وجود قرنطینه و محدود شدن روابط اجتماعی، فضا برای تخلیه انرژی نوجوانان بسیار محدود شده است و از طرفی سختگیری والدین برای مراقبت از فرزندان و تلاش برای حفظ آنها از بیماری باعث ایجاد وسواس شده که این امر خود باعث پرخاشگری بین فرزندان و والدین می‌شود.
آغاز فصل جدیدی از زندگی
محمد افراسیابی، روان‌شناس نیز دنیای نوجوانی را متفاوت از همه تجربیات فرد می‌داند و می‌گوید: «در دوران نوجوانی فصل جدیدی از زندگی انسان رقم می‌خورد. تغییرات در چهره و صدا و ظاهر می‌تواند دوره جدیدی از زندگی هر فرد را رقم بزند، اما در بخش دیگر این تغییرات مسئولیت‌ها و انتظاراتی است که به‌دوش او گذاشته می‌شود. فردی که تا دیروز مدام در حال بازی و جنب‌وجوش بوده در یک فرایند چندماهه همه زندگی‌اش تغییر می‌کند و همه از او انتظار دارند که درست رفتار کند.»
به اعتقاد این روان‌شناس این مرحله می‌تواند نقش تاثیرگذاری بر شخصیت فرد در بزرگسالی ایفا کند. هرچقدر خانواده بتواند آگاهی و بینش بیشتری در اختیار او قرار دهد او بهتر می‌تواند با اطراف خود ارتباط برقرار کند و با چالش‌های کمتری روبه‌رو خواهد شد.
او توضیح می‌دهد: «دختران و پسران در دوران نوجوانی به‌دلیل نقش‌هایی که ایفا می‌کنند خود را در گروه‌هایی جدا می‌کنند و درباره خود دست به شناخت و خودشناسی می‌زنند، در این مرحله جنبه‌های مختلف وجودشان را شناسایی کرده و هویت‌سازی می‌کنند.
در واقع این دوران، دوران شورش و سرکشی است به این عنوان که اگر نوجوانی در این دوره ساکت و مطیع بود باید به او شک کرد چرا که در این دوران، نوجوان اصولا با همه آنچه که مطرح می‌شود مخالفت می‌کند.»
افراسیابی معتقد است که نوجوانان در نقش‌های خود تفکیک قائل می‌شوند و خود را ایفاکننده نقش‌های مختلف می‌دانند، به‌عنوان مثال نوجوانان در دوران بلوغ می‌گویند همان‌طور که فرزند یک خانواده هستم و وظایف خاصی دارم، به‌عنوان یک دوست نیز وظایف مشخصی دارم.
او تاکید می‌کند که نوجوان در دوران بلوغ با والدین خود تضاد دارد و گاهی شخصیت خود را به‌گونه‌ای نشان می‌دهد که در واقع با شخصیت او متفاوت است. نوجوانان می‌خواهند مرکز توجه باشند و به بهترین شکل، خود را جلوه دهند، اما گاهی می‌خواهند که کسی به آنها توجه نکند و اینها تضادهایی است که نوجوان با آن روبه‌رو است.
32 درصد دانش آموزان در معرض خطر
حسین تاریخی، دبیرکل اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان نیز به «شهروند» توضیح می‌دهد که یکی از مشکلات در کشور آسیب‌های اجتماعی است که آموزش‌وپرورش در این حوزه شرایط مناسبی ندارد. ۳۲ درصد دانش‌آموزان در معرض خطر، ۵ درصد در محدوده پرخطر و یک درصد در محدوده فوریت‌های اجتماعی قرار دارند که نیازمند اقداماتی در این زمینه است.
او بر این باور است مشکلاتی که در حال‌حاضر در حوزه نوجوان خصوصا در دوران کرونا ایجاد می‌شود حاصل زیرساخت‌هایی است که در کشور نیست یا اینکه در بخش‌هایی ناقص است. مشخصا اختلالاتی نیز در رفتارهای اجتماعی و خانوادگی نوجوانان دیده می‌شود که کرونا آن را تشدید کرده است.
تاریخی با تاکید بر اینکه به‌دلیل عدم مواجهه دانش‌آموزان با گروه همسالان ضربات زیاد روحی و روانی به آنها وارد شده است، خاطرنشان می‌کند: «ما چند برنامه را برای حل مشکلات در دوران نوجوانی باید رقم بزنیم؛ اول آنکه در این دوران برای آنکه نوجوانان بتوانند به زندگی عادی برگردند باید شرایط کشور از نظر کرونا به حالت عادی برگردد. در واقع کارهایی که برای واکسیناسیون انجام می‌شود این مسیر را تا حدودی تسریع کرده است.
از سوی دیگر باید جسارت لازم برای مسئولان برای آنکه شرایط عادی را در کشور ایجاد کنند، بسیار اهمیت دارد. متاسفانه هجمه‌ای که برای تلقین ترس و تقویت کروناهراسی ایجاد شده است بسیار کاذب است. در حال‌حاضر پژوهش‌های قابل استنادی وجود دارد که نشان می‌دهد محیط مدرسه مشخصا محل شیوع کرونا نیست. این قابل استناد بوده و در 170 کشور مورد بررسی قرار گرفته است.»
به اعتقاد این مقام مسئول بخش جدی این تحرکی که باید صورت گیرد و آسیب به نوجوان را کاهش دهد این است که باید مدارس بازگشایی شوند تا دانش‌آموز از این بیشتر دچار آسیب نشود. حضور در مدرسه مشخصا برای تامین نیازهای آموزشی نیست و اصل اتفاق تامین نیازهای روحی و روانی نوجوان است که به‌هیچ عنوان نمی‌توان آن را در منزل جبران کرد. شاید موضوع تدریس را بتوان به کمک فضای مجازی و ابزارهایی که در منزل وجود دارد جبران کرد ولی تامین نیاز روحی و روانی نوجوان را مخصوصا در رده سنی این گروه را نمی‌توان با هیچ چیزی جبران کرد.