[ مهتاب جودکی ] چهل‌وهشت‌هزار و 999 درخت مثمری که باغ سالاریه را سبزپوش کرده بودند، دیگر نیستند. این درختان را که بیشتر انار و انجیر بودند، در طول دو دهه گذشته، رفته‌رفته قطع کردند و فقط 100 تا 200 اصله از آنها باقی مانده است. باغ سالاریه یا زنبیل‌آباد، گوشه‌ای از 15هزار هکتار باغی است که در این سال‌ها در استان قم از بین رفته و اکنون قرار است 3 تا 4هزار متر از عرصه سالاریه هم با تغییر کاربری به خیابان اضافه شود؛ جوری که انگار هیچ‌وقت در این خاک درختی نروییده بود.
سالاریه بزرگ‌ترین باغ مشجر محصور قم بود و دیگر نیست و سال‌هاست که سر اراضی بازمانده که تک و توک درخت در آن باقی مانده درگیری است. از 270هکتار این باغ، پس از فوت مالکش در‌سال 53، وارث، مالکیت را به جامعه‌الامام صادق(ع) منتقل کرد و در اواخر دهه تقسیماتی در باغ انجام و بخشی از باغ به جامعه‌الزهرا(س) واگذار و در بخشی پارک سالاریه ساخته شد؛ پارک بازی که البته از سال 74 که جامعه‌الزهرا(س) تصمیم به ساخت مدرسه علمیه در آن گرفت و شهرداری و استانداری و کمیسیون ماده 5 با آن مخالفت کردند، به روی مردم بسته است و درحال حاضر کسی از چند درخت بازمانده آن بهره‌مند نیست. آخرین بار سه‌سال پیش بود که خبر آمد مسئولان دانشگاه امام صادق(ع) برای تأسیس شعبه‌ای از این دانشگاه، قصد دارند درختانش را قطع کنند و باغ را بخشکانند. همان وقت‌ها عبدالرضا شریفی، نماینده دانشگاه امام صادق(ع) خبر را رد کرده و به «شهروند» گفته بود که خشکیدن درخت‌ها از یک اشتباه آب می‌خورد: «در‌سال ٩٢ کمیسیون ماده ٥ اشتباه محرزی انجام داد و باغات قم را خارج از محدوده اعلام کرد. این کار به این معناست که این باغات از حق آب، برق، گاز و... محروم هستند... با این مصوبه آبی که از بالادست به سمت جمکران می‌رفت را روی مجموعه باغ سالاریه بستند.» و البته مجید اخوان، عضو شورای شهر هم این حرف‌ها را رد کرده و گفته بود که «مسئولان این دانشگاه به هیچ‌وجه راضی نمی‌شوند که حتی با دریافت زمینی به همان ارزش، این باغ را به شهرداری واگذار کنند تا در اختیار عموم قرار بگیرد.» حالا به نظر می‌رسد همه آنها که تا قبل از این مخالف تغییر کاربری باغ بوده‌اند، در اضافه شدن بخشی از باغ به خیابان همدل‌اند.
تصمیم به تغییر کاربری در تعطیلی‌های کرونا
از سه روز پیش کارزاری برای نجات باغ سالاریه به راه افتاده که میگوید مصوبات و تصمیمات اخیر، حیات زیستی شهر قم و هویت طبیعی و تاریخی آن را به مخاطره انداخته است. شماره امضاکنندگان نزدیک به 3هزار نفر است و آنها در متن نامه‌شان از کتاب تاریخ قم (قرن چهارم هجری قمری)، یاد کرده‌اند که قدمت باغ زنبیل‌آباد را هزار و صد ساله دانسته و یکی از عناصر ماندگار در خاطره جمعی شهروندان قمی و زائران این شهر محسوب می‌شود. محسن هنرور، شهرساز و برگزارکننده این کارزار به «شهروند» میگوید: «سال 74 که زمزمه بستن شهربازی سالاریه و ساخت مجتمع مسکونی در آن مطرح بود، همه آمدند پای کار؛ مردم، استاندار، شهردار و نماینده مجلس. پارک بسته شد اما جلوی تعییر کاربری آن را گرفتند اما حالا به نظر می‌رسد همه موافق تغییر کاربری‌اند.»
به گفته او در نقشه طرح تفصیلی قم محورهای شریانی شهر تعریف شده که بخشی از آن با مرز باغ تلاقی دارد: « 3 تا 4هزار متر عرصه این باغ زیر این مسیر می‌رود. شهرداری می‌خواهد پول مساحتی را که در این مسیر می‌رود به جامعه‌الزهرا(س) پرداخت نکند و از آن طرف جامعه‌الزهرا(س) برای اینکه یک امتیاز بگیرد، درخواست داده که این مسیر را واگذار می‌کند به شهرداری و در قبال آن شهرداری باید با درخواست تغییر کاربری مابقی زمین موافقت کند.» امسال باران خوبی در قم بارید و درختان بازمانده داشتند سبز می‌شدند اما در بحبوحه کرونا در تعطیلی فروردین ماه جلسه کمیسیون ماده 5 تشکیل دادند و با درخواست تغییر کاربری موافقت شد. حالا همه درختان باغ خشکیده‌اند و 100 تا 200 اصله مانده. «در‌سال 97 هم تعداد زیادی از آنها را قطع کردند و این 49هزار درختی که در این سال‌ها از بین بردند هم بالای 20سال داشتند. الان چیزی از باغ نمانده اما کاربری زمین باغ است و مشکل همینجاست. حالا درخواست جامعه‌الزهرا(س) 34هزار متر تغییر کاربری است به مسکونی و تجاری و یک مسجد کوچک.»
قانونِ فراموش‌شده
مسئولان شهری درحالی با تغییر کاربری باغ سالاریه موافقت کرده‌اند که قانون حرف دیگری دارد؛ مثل قانون حفظ و گسترش فضای سبز که هم قطع هر نوع درخت را ممنوع کرده و میگوید: «شهرداری و متقاضی تحت هیچ شرایط قبل از دریافت مجوز لازم، مجاز به قطع درخت یا سربرداری یا جابه‌جایی آن نخواهند بود.» یا این بخش قانون: «مالکان باغات و محل‌هایی که به صورت باغ شناخته می‌شوند مکلف‌اند به ازای درخت‌هایی که اجازه قطع آنها از سوی شهرداری صادر می‌شود به تعداد معادل دو برابر محیط بن درختان قطع شده در همان محل یا هر محلی که شهرداری تعیین خواهد کرد درخت با محیط بن حداقل 10سانتی‌متر بر طبق ضوابط و دستورالعمل‌های موجود در فصل مناسب غرس کنند.» اگر این‌طور بود باید مساحتی بزرگ‌تر از باغ سالاریه درختکاری می‌شد که نشد. ماده ۶ این قانون هم میگوید درصورتی كه شخص یا اشخاص موجبات اتلاف و امحای درختان موضوع قانون را فراهم آورند شهرداری موظف است نسبت به تعقیب جزایی و اخذ جریمه از طریق مراجع قضائی و پیگیری جبران خسارت وارده اقدام کند. اما این پیگیری قضائی هم اتفاق نیفتاده است. علاوه بر این، درحالی که رأی کمیسیون ماده 12 قانون زمین شهری، زمین را باغ معرفی کرده، معلوم نیست به استناد کدام مصوبه کمیسیون ماده 7، بیش از 49هزار اصله درخت این باغ در طی سالیان مختلف قطع شده‌اند. موارد قانونی شبیه اینکه نادیده گرفته شده‌اند، کم نیستند.
مردم می‌خواهند باغ برگردد
سالارآباد باغی خشکیده است اما اهالی قم با تغییر کاربری آن مخالف‌اند و باغ را که «در حیات اجتماعی و زیستی» آنها نقش داشته، زنده می‌خواهند. آنها سه‌روز پیش کارزاری به راه انداختند و حالا امضای سه‌هزار نفر پای این متن این کارزار نشسته است: «ما جمعی از شهروندان، متخصصان و دغدغه‌مندان هویت تاریخی شهر ضمن ابراز نگرانی عمیق از پیامدهای جبران‌ناپذیر تصمیمات اخیر، خواهشمندیم با توجه به فوریت و حساسیت موضوع نسبت به تجدیدنظر در امر فوق [تغییرات کاربری] دستورات لازم را صادر فرمایید.» در این نامه به قانون جلوگیری از خردشدن اراضی زراعی، قانون حفظ و گسترش فضای سبز، قانون منع فروش و واگذاری اراضی با کاربری غیرمسکونی، بند ۶ مصوبه شورای‌عالی شهرسازی و معماری مورخ 10/08/1378 و مصوبه همان مرجع پیرامون مغایرت‌‌های اساسی اشاره و تأکید شده که افراز و تغییر کاربری باغات ممنوع است: «تخریب باغات به بهانه احداث محورهای شریانی نه‌تنها موجب رواج خودرومداری و تشویق شهروندان به استفاده از خودروی شخصی خواهد شد که در تناقض با سبک زندگی اسلامی- ایرانی است، بلکه تغییر کاربری آنها به مجتمع‌‌های مسکونی و تجاری در بر این محورها، موجب نقض غرض و ایجاد ترافیک خواهد شد.» مسئول کارزار میگوید بعد از این، با اهدای نهال، کارزاری برای احیای باغ سالاریه راه‌اندازی خواهد شد. آنها این نامه را به رئیس شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران و نمایندگان قم در مجلس، مدیرکل دادگستری استان، رئیس شورای شهر، شهردار، مدیرکل راه‌وشهرسازی، رئیس جهاد کشاورزی و همین‌طور مدیرکل محیط‌زیست استان رونوشت کرده‌اند و امیدوارند تغییری در تصمیمات مدیران شهری رخ بدهد.
یک تکه از خیابان همه باغ نیست
محمد آتش‌زر، عضو شورای‌عالی و عضو شورای شهر قم معتقد است اینکه گوشه‌ای از باغ به خیابان اضافه شود، به معنای تغییر کاربری نیست. او که رئیس پیشین شورای شهر قم هم بوده، به «شهروند» میگوید: «ادامه خیابان فردوسی باید تکمیل شود و مستلزم عقب‌نشینی بخشی از باغ سالاریه است که به صورت جامعه‌الزهرا(س) درآمده است. شهرداری توان پرداخت این هزینه سنگین را به جامعه‌الزهرا(س) ندارد و پیشنهاد شده حاشیه، نه کل باغ به خیابان اضافه شود. حاشیه‌ای به عمق کم تغییر کاربری پیدا می‌کند تا میزان عقب‌نشینی جبران شود. آنچه عقب‌نشینی می‌کند، باغ نیست که تغییر کاربری محسوب شود. این می‌تواند بسیار به محیط‌زیست کمک کند. وقتی خیابان کامل شود، ماشین‌ها دسترسی بیشتری پیدا می‌کنند و به نفع شهر است.» او البته تکمیل فضای سبز شهر را هم جبران تخریب‌های گذشته می‌داند: «حدودا 12هزار هکتار مساحت شهر است و بیش از 50درصد این شهر زمانی باغ بوده است. شهرداری در پی این است که به جای باغاتی که در طی سالیان‌‌سال و به هر دلیلی تغییر کاربری پیدا کرده، فضای سبز ایجاد کند. در چندین دوره شورا هزاران هکتار فضای سبز ایجاد شده تا جایگزین آن از بین رفته‌ها باشد و الان در محور بلوار آیت‌الله بروجردی هم 400 هکتار درخت کاشته شده است.» حسن طلایی، عضو شورای اسلامی شهر قم ازجمله کسانی است که مخالف هرگونه ساخت‌وساز در باغ سالاریه است و میگوید ماجرای طرح تفصیلی یا بی‌توجهی به کمیسیون ماده ۵ مطرح نبوده است؛ بلکه قرار بوده خیابان‌های نازنین و یاسمن تعریض شوند: «بحث تغییر کاربری در این محدوده امکانپذیر نیست. این مناطق ثبت شده‌اند و نه در این شورا و نه در شوراهای گذشته اجازه از بین‌بردن زمینهای داده نشده است.» او همچنین به «شهروند» میگوید بارها از سوی شورای شهر نمایندگانی به دانشگاه امام صادق(ع) رفته‌اند تا آنها را راضی کنند تا این ملک که باغ است و ارزشش برای مردم و شهر بسیار زیاد؛ با زمین‌هایی در خیابان پیامبر‌اعظم(ص) تهاتر کنند اما این دانشگاه رضایت نمی‌دهد: «ما بهترین زمین‌ها در این خیابان را پیشنهاد کردیم و اصلا قرار نبود و نیست که ملکی را ارزان از این دانشگاه یا جامعه‌الزهرا(س) بخریم. گفتیم قیمت‌گذاری کنید و براساس قیمت واقعی این اتفاق بیفتد اما رضایت نمی‌دهند.» طلایی میگوید این باغ از باغ‌های مهم شهر قم است که در آب و هوا و محیط‌زیست این شهر تأثیر زیادی دارد و هرچند کارهای فرهنگی و ساخت مجتمع و دانشگاه مهم است اما نباید باعث تخریب املاک شهری و باغ‌های موجود شود. «هربار که باغ‌های این منطقه آبیاری نشدند، به هر دلیلی شهرداری به آنجا رفته و آبیاری کرده و عزم ما برای حفظ این باغ بسیار زیاد است و فقط امیدواریم درنهایت مالک راضی به تهاتر این ملک و برگرداندن این باغ به مردم شهر باشد.»