مجتبی طحان روزنامه‌نگار و کارشناس مدیریت بحران
باید پذیرفت جامعه ما هنوز بین حوادث مختلف مرزبندی می‌کند و در نظر مردم برخی از حوادث مهم است و برخی دیگر در اولویت‌های بعدی قرار دارند. می‌توان دلایل بسیاری برای ایجاد این ذهنیت برشمرد که در این مجال نمی‌گنجد. از نگاه نگارنده، دوری و نزدیکی حوادث به محل زندگی به‌ویژه زندگی شهری، تکرار مکرر برخی از حوادث و نقش مستقیم و ملموس آنها در زندگی مردم، توجه رسانه‌ها و اشخاص تأثیرگذار و چند دلیل مهم دیگر در این مرزبندی نقشی اساسی ایفا می‌کند. اگر از حوادث دسته اولی جامعه ـ به‌زعم ذهنیت مردم و برخی مسئولان ـ بگذریم، چند سالی است کشور ما درگیر حوادث خانمان‌سوز دیگری نیز شده است که فقط برخی از ایام توجه ما را به خود جلب می‌کند و در دیگر ایام سال، توجه چندانی به آن نمی‌شود؛ آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع یکی از این حوادث بسیار مهم و مخرب محسوب می‌شود که کمتر به آن توجه شده است. جست‌وجویی ساده ـ فقط در ایران ـ می‌تواند ابعاد گسترده این ماجرای دردناک را به ما نشان دهد که در سال‌های اخیر چه تعداد حادثه آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع و در چه ابعادی گریبانگیر طلای سبز کشور شده و می‌شود.آنچه می‌تواند در مواجهه با این حادثه غم‌انگیز به‌عنوان راهکار و چاره پیش روی ما بیاید، در سه بخش قابل بحث و واکاوی است: راهکارهای بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت. راهکارهای بلندمدت و میان‌مدت بیشتر حول منابع انسانی و تجهیزاتی و تربیت افراد متخصص به همراه ایجاد بسترهای علمی و عملیاتی در قوانین بالادستی و به تبع آن در مناطق پرخطر تهیه و تدوین می‌شود و در مسیر دیگر این برنامه‌ها، آموزش و فرهنگ‌سازی نیز وجود دارد. اما درباره راهکارهای کوتاه‌مدت که امروزه به‌شدت و سرعت بالا به آنها نیاز داریم، به نظر نگارنده با توجه به شرایط اقتصادی امروز، باید کمی نرم‌افزاری به این مسأله فکر کرد و به تعبیر دیگر، در مواجهه با این حادثه مهم و دسته اول، حالتی پیشگیرانه انتخاب کرد. آموزش و فرهنگ‌سازی لازمه کاهش بروز حوادث آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع است که این مهم باید از زمان کودکی در مراکزی همچون مهد کودک نهادینه شود و فرزندان ما از کودکی حفاظت از جنگل و مراتع را به‌عنوان یکی از دروس اصلی خود فرا بگیرند. این آموزش حتی در مناطق روستایی و عشایری و مکان‌هایی که موطن اصلی جنگل‌هاست، باید رنگ جدی‌تری به خود بگیرد که تغییر رفتار اهالی مناطق جنگلی و مرتعی می‌تواند در پیشگیری از حوادث دست‌ساز بشر در این مناطق تأثیر بسزایی داشته باشد.آنچه در آیین‌نامه‌ها و قوانین مواجهه با آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها و مراتع وجود دارد، این است که فرماندهی میدان عملیات در زمان آتش‌سوزی در مناطق حفاظت‌شده با ادارات محیط زیست و در مناطق غیرحفاظت‌شده با ادارات منابع طبیعی است. به علاوه، دستگاه‌های امدادرسان دیگری در این شرایط به‌عنوان معین برای اطفای آتش در این مناطق حضور می‌یابند. همچنین باید پذیرفت که با توجه به اهمیت و ضرورت حضور به‌موقع و سریع نیروها در محل آتش‌سوزی، نیروهای تخصصی منابع طبیعی و محیط زیست باید تیم‌های واکنش سریع تشکیل دهند؛ تیم‌هایی که در برخی از نقاط و کانون‌های پرخطر تشکیل شده است. در اینجا فقدان تشکیلاتی محلی نمایان و زنجیره انسانی امداد و نجات در جنگل‌ها و مراتع قطع می‌شود. اگر بپذیریم نخستین افراد حاضر در صحنه حوادث، همین افراد محلی هستند، فرضیه آموزش و استفاده از نیروهای محلی، استفاده از ظرفیت شوراها و دهیاران، اطلاع‌رسانی به کشاورزان، استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد، نیروهای جهادی، بسیج و سایر نیروهای مردمی قوت می‌گیرد. به‌علاوه، اگر پس از شناسایی نقاط و کانون‌های خطر آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع و تدوین آن به صورت نقشه قابل دسترس، بتوان تیم‌های محلی پیشگیری و مقابله با حوادث و بحران‌های آتش‌سوزی را سازماندهی کرد و در مرحله آمادگی نگه داشت، چه‌بسا بسیاری از این حوادث دردناک در مناطق جنگلی و مرتعی رخ ندهد. پیش از آن، پهنه‌بندی مناطق و توزیع مسئولیت به تیم‌های محلی با در نظر گرفتن ابعاد مختلف مسأله نیز می‌تواند راهکاری راهبردی قلمداد شود. تجربه نشان داده که هرجا مردم مسئولیتی داشته‌اند، از عهده آن فعالیت بهتر و مطلوب‌تر برآمده‌اند.اگر از دلایل عمدی و غیرعمدی آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع از قبیل عوامل جوی و جغرافیایی، چرای بی‌رویه دام، تعرض به عرصه‌های طبیعی و تغییر کاربری‌ها، خسارات خشکسالی و ریزگردها، اجرای پروژه‌های عمرانی و غیرکارشناسی، اختلافات اجتماعی روی سامان‌های عُرفی و همچنین سرایت آتش از کاه و کلش به‌جا مانده از اراضی کشاورزی به مراتع و جنگل‌ها و... بگذریم، آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی جنگل‌ها از چالش‌های مهم محیط زیست و منابع طبیعی است که می‌توان با آموزش و آگاهی با شیوه‌های مختلف ازجمله رسانه‌ای و سمعی و بصری این چالش را کمتر کرد. در این میان، از نقش پررنگ رسانه‌ها و صداوسیما در فرهنگ‌سازی، تأثیرگذاری و مدیریت افکار عمومی جامعه نباید غافل بود. همکاری اصحاب و فعالان رسانه برای آگاه‌سازی مردم درباره اهمیت جنگل‌ها و مراتع نقش بسزایی در کاهش میزان آتش‌سوزی‌ها ایفا می‌کند. همچنین بسان گذشته، تبلیغات محیطی و نصب هشدارهای همیشگی در حاشیه مراتع و جنگل‌ها پیشنهاد می‌شود.در پایان باید گفت آتش‌سوزی جنگل‌ها، هشدار ورود زمین به مرحله بی‌بازگشت است. بدانیم آثار تخریب جنگل‌ها، چند‌سال بعد نمایان می‌شود و اگر یک هکتار از جنگل بسوزد، با احیا به روش مصنوعی، مانند گذشته نخواهد شد و درنهایت دفاع از جنگل و اطفای حریق، وظیفه‌ای همگانی است و همه مردم باید روش‌های حفاظت از جنگل‌ها و مراتع را بدانند.