| کاوه سرمدی |
انسان قرن بیست‌ویکم تشنه توسعه و پیشرفت است. هیچ ملتی در دنیا وجود ندارد که آبادانی و توسعه کشورش را نخواهد اما توسعه در دهه‌های اخیر هدفی شد که ارزش‌های زیادی برای آن قربانی شدند. یکی از این ارزش‌ها منابع طبیعی است. با افزایش جمعیت و نیاز روزافزون جامعه بشری به غذا و مایحتاج زندگی و توسعه، منابع طبیعی و محیط‌زیست فشار بسیار زیادی را تاکنون متحمل شده‌اند. بزرگترین دغدغه جهان امروز کاهش این منابع غیرقابل تجدید است. برای توسعه ما نیاز به احداث جاده، پل شهر و ... داریم. حال تصور کنید ساخت‌وساز در این حجم وسیع نیاز به مواد اولیه‌ای دارد که طبیعت آن را تأمین می‌کند. یکی از این متریال‌ها شن‌وماسه است که در تمام پروژه‌های عمرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. قرار هم نیست که دیگر از آن استفاده نشود چون غیرممکن است و کسی هم انتظاری در این خصوص ندارد ولی موضوع برسر حجم استفاده از این منابع باارزش است. آیا تعادلی بین برداشت معادن شن‌وماسه از بستر رودخانه یا کوه با محیط‌زیست و حفظ منابع طبیعی وجود دارد؟ آیا می‌توان روزی را تصور کرد که به دلیل استفاده بی‌رویه از این منابع خدادادی همین توسعه‌ای که روزی قربانی‌های زیادی در راهش گرفتیم نیمه‌تمام بماند؟ امروزه بسیاری از کشورهایی که مدیریت خود را بر پایه خرد و علم گذاشتند، دریافتند که باید بین برداشت و احیا و حفظ، تعادل برقرار کرد. از این‌رو قوانین بسیار سفت و سختی با نظارت شدید سیستم‌های زیست‌محیطی وضع کردند. قوانینی که با کمک سازمان‌های مردم‌نهاد توسط دولت‌ها در کشورهایی مثل فیلیپین، مالزی و هند تصویب شده است. كيفيت مطلوب و دسترسي آسان به اين منابع شن‌وماسه باعث گسترش روزافزون و بي‌رويه استفاده از آن شده كه شيب‌هاي تند، افتادگي بستر و فرسايش سواحل تنها بخشي از نتايج برداشت بي‌رويه مصالح از هر رودخانه‌اي است. با این‌که برداشت غیرمجاز شن‌وماسه جریمه‌های سنگینی حتی زندانی‌های طولانی‌مدتی در پی دارد اما باز هم در گوشه و کنار ایران به صورت بی‌رویه در حال رخ دادن است. برداشت مجاز و غیرمجاز شن‌وماسه از بستر رودخانه در استان‌های شمالی کشور به‌ویژه مازندران به دلیل داشتن رودخانه‌های زیاد بیش از دیگر استان‌ها مشاهده می‌شود و به محیط‌زیست این استان‌ها آسیب وارد کرده است.
برداشت‌های غیرقانونی
«برداشت غیرمجاز و بی‌رویه شن‌وماسه چهره سفیدرود را تغییر داده است. رودخانه سفیدرود ظرفیت این همه برداشت را ندارد.» این جمله رئیس دفتر مهندسی رودخانه و سواحل سازمان آب و منطقه‌ای استان گیلان است. بهره‌برداري بي‌رويه شن‌وماسه از بستر رودخانه‌هاي گيلان موجب ايجاد انواع تغييرات به‌ويژه تغييرات زيست‌محيطي شده و ميزان مواد برداشتي در محل استخراج بيشتر از مقداري است که رودخانه‌ها قادر به رسوب گذاري و ترميم ذخيره شن‌وماسه خود باشند. چندی پیش برداشت غیرمجاز شن‌وماسه در روستای «ازبر» شهرستان فومن، یگان حفاظت محیط‌زیست را برآن داشت تا پیمانکار خاطی را که سابقه تخلف در همین زمینه را دارد بازداشت کند. یا رودخانه‌های آچی‌رود و پلرود در استان گیلان آن‌قدر مورد بهره‌برداری‌های کارگاه‌های دانه‌بندی و شرکت‌های دیگر قرار گرفت که سازمان محیط‌زیست به همراه شرکت آب منطقه‌ای هرگونه برداشت از آن را ممنوع اعلام کردند. به گفته محمدرضا برجی مدیرکل سازمان محیط‌زیست استان گیلان، به‌دلیل شتاب توسعه در بخش عمرانی و زیرساخت‌ها در بخش خصوصی و تجاری و مسکونی و سایر بخش‌ها برداشت شن‌وماسه به‌طور بی‌رویه صورت گرفت تا جایی که بستر رودخانه پلرود تا 10متر کاهش یافته است. برداشت غیرمجاز و همین‌طور بی‌رویه شن‌وماسه از بستر رودخانه‌های باارزش تنها مختص استان‌های شمالی نیست. برداشت غیرمجاز در استان فارس به‌حدی بوده که حریم خیلی از رودخانه‌ها آسیب جدی دیدند و زمین‌خواری یکی از مشکلات بزرگ این پدیده در آنجا بوده است. یا در شهرستان جم استان بوشهر 10 کارخانه تولید شن‌وماسه بر سر رودخانه جم زده شده که نفس را از این رودخانه گرفته است. بستر رودخانه جم و ریز به‌عنوان مسیر اصلی راه‌اندازی این کارخانجات شن‌وماسه و برداشت منابع محسوب می‌شود و این در حالی است که در دنیا برداشت معادن از بستر و حریم رودخانه‌ها ممنوع است. بحث سر مجاز یا غیرمجاز بودن برداشت نیست بلکه مشکل بهره‌برداری بیش از حد از این منابع است. شهرداری‌ها و سازمان صنایع و معادن هریک به بهانه توسعه هزاران تن از این برکت الهی برداشت می‌کنند بدون این‌که به پیامدهای منفی آن توجه کنند.
تخریب پل بشار در یاسوج به دلیل برداشت بی‌رویه شن‌وماسه یکی دیگر از آثار و پیامدهای منفی این‌گونه فعالیت‌هاست. پل بشار از نمونه‌های بسیار روشن برداشت شن‌وماسه به صورت کاملا غیرکارشناسی از بستر رودخانه است که به راحتی بر تأسیسات مجاور رودخانه اثر می‌گذارد. این نوع بی‌تدبیری تنها حاکی از عدم‌آگاهی عاملان این کار از اثرات برداشت شن‌وماسه است. طولانی‌شدن زمان ساخت این پل و برداشت‌های بی‌رویه واحدهای تولید شن‌وماسه از بستر رودخانه موجب خالی شدن زیر پل و خطر ریزش آن شده است.
برداشت شن‌وماسه فقط به رودخانه ختم نمی‌شود. معادن تولید شن‌وماسه در جنگل‌های لردگان استان چهارمحال‌وبختیاری معضل بزرگی برای محیط‌زیست آن منطقه ایجاد کرده است. برای احداث چنین معادنی جنگل‌های بلوط را تخریب کردند. این یعنی نابودی زیستگاه جانوری و گیاهی در منطقه‌ای که از لحاظ داشتن درختان بلوط بسیار حایزاهمیت است و جایگاه والایی در محیط‌زیست دارد.
اثرات برداشت شن‌وماسه بر محیط‌زیست
یکی از این اثرات منفی آلوده شدن رودخانه‌هاست. ترکیب لایه‌ای و لجنی در طبقات زیرین و ناپایدار بستر رودخانه سبب می‌شود که جمعیت گیاهان آبزی نظیر جلبک‌ها و فیتوپلانکتون‌ها کاهش یابد در نتیجه آبزیان منبع تغذیه خود را از دست می‌دهند و منجر به مرگ‌ومیر آبزیان می‌شود. افزایش این گونه بهره‌برداری‌ها سبب افزايش پايين‌افتادگي بستر رودخانه به سمت بالادست و پايين‌دست می‌شود و تاسيسات، ابنيه و اماكن مسكوني به‌ويژه پل‌ها و دكل‌ها را در معرض خطر شديد تخريب رودخانه‌اي قرار خواهد داد. اختلال در تعادل بیولوژیکی رودخانه در اثر برداشت شن‌وماسه از بستر آن دارای دو اثر بنیادی است. تغییر در الگوی جریان طبیعی آب، در نتیجه تغییر و دگرگونی در مقطع طولی و عرضی رودخانه به دلیل عمیق‌سازی بستر و تشدید فرسایش و افزایش بار آلودگی با مواد رسوبی معلق در نتیجه تخلیه آب مورداستفاده در شست‌وشوی شن‌وماسه همگی از اثرات منفی و غیرقابل جبران برداشت شن‌وماسه در نزدیکی رودخانه‌هاست.
موضوع سر جواز داشتن یا قانونی بودن یا غیرقانونی بودن این کار نیست. موضوع سر این قضیه است که چرا به‌‌رغم این‌که مسئولان چه در محیط‌زیست و چه در سازمان‌های دیگر بر نظارت خود بر این‌گونه فعالیت‌ها مصر هستند، ولی آن‌قدر برداشت‌ها از بستر رودخانه‌های ما گسترش یافته که تنها این فکر را در اذهان عمومی بیدار می‌کند که برخلاف گفته مسئولان هیچ‌گونه نظارت یا اجرای درست قوانین صورت نمی‌گیرد. مسأله، مسأله نظارت و کار علمی و کارشناسی در حوزه‌های مربوط به محیط‌زیست است. توسعه بهانه‌ای شده که همه‌چیز در کشور به مثابه یک معدن یا یک کارخانه دیده شود به‌خصوص طبیعت در حال احتضار ایران.