[ملیحه محمودخواه] دلشوره مثل خوره به جان مادر چنگ می‌زد. هر چقدر به خانه دخترش زنگ می‌زد جوابی نمی‌گرفت تلفن همراه سمانه نیز پس از هر بار تماس بدون جواب می‌ماند. «نکند اتفاقی افتاده باشد» پرسشی بود که مدام از ذهن مادر می‌گذشت. نگران شده بود، چند بار هم به دامادش زنگ زد او هم تلفنش را جواب نمی‌داد. سابقه نداشت آنها تا این اندازه به تماس‌های او بی‌توجه باشند. دیگر طاقت نیاورد و از خانه بیرون رفت. داخل تاکسی که نشست انگار هر دقیقه برایش یک ساعت می‌گذشت. تمام خیابان‌ها در نظرش محو می‌آمد. دلشوره به جانش چنگ می‌انداخت. سر کوچه که رسید تمام توانش را در پاهایش ریخت تا خودش را به خانه سمانه برساند. چند بار زنگ خانه را زد باز هم تمام زنگ‌ها بی‌جواب ماند. امکان نداشت دخترش جایی رفته باشد این را به‌طورحتم می‌دانست. با دست‌هایی که از شدت نگرانی می‌لرزید به زحمت با 125 تماس گرفت. این تنها راهی بود که به ذهنش می‌رسید تا از وضع دخترش باخبر شود. دلشوره مثل خوره به جانش افتاده بود. صدای آژیر خودروی آتش‌نشانی که نزدیک شد چیزی از دلش فروریخت. به محض اینکه در خانه باز شد خودش را به داخل خانه انداخت همه چیز سر جای خودش بود به اتاق خواب که نزدیک شد دخترش و دامادش را دید که در خواب بودند. دلشوره‌هایش بی‌دلیل نبود مرگ شیرین جان آنها را گرفته بود. تاب دیدن این صحنه را نداشت و همانجا از حال رفت. بلافاصله نیروهای اورژانس به آنجا رسیدند. معاینات نشان می‌داد که مادر نیز دچار سکته قلبی شده و همانجا در دم جان باخته است. این روایت ماه گذشته در یکی از شهرهای ایران اتفاق افتاد، گازگرفتگی داستانی است که سال‌هاست به اشکال مختلف تکرار می‌شود.
بسیاری گاز گرفتگی را مرگ خاموش می‌نامند، به این علت که آن‌قدر سطح هوشیاری فرد پایین می‌آید که متوجه نمی‌شود چه اتفاقی در اطرافش درحال رخ دادن است و کم‌کم علایم حیاتی را از دست می‌دهد. فصل بخاری که می‌رسد آمار گاز گرفتگی نیز افزایش پیدا می‌کند، اما نباید گناه این اتفاق را بر گردن بخاری‌های مدل به مدلی انداخت که امروزه بازار را اشباع کرده است، زیرا اشتباه در نصب و استفاده از این وسایل آن چیزی است که عامل نشت گاز مونوکسید کربن می‌شود. البته باز نباید وسایلی مانند شوفاژ و شومینه و پکیج را از لیست این وسایل خطرناک خط بزنیم زیرا هر وسیله‌ای که شعله دارد و می‌تواند سهمی از اکسیژن را از آن خود کند، می‌تواند گازگرفتگی ایجاد کند حتی خودرویی که مدت طولانی در یک محیط بسته روشن مانده باشد می‌تواند مونوکسید کربن تولید کند. یعنی اگر در یک محیط اکسیژن کم باشد و یک وسیله شعله‌دار وجود داشته باشد گاز مونوکسید کربن تولید و منتشر می‌شود.
هر وسیله‌ای که شعله و ماده سوختنی در آن وجود داشته باشد به خودی خود خطرناک نیست. خطر وقتی ایجاد می‌شود که راه برای ورود اکسیژن به محیط وجود نداشته باشد، آن وقت است که سر و کله مونوکسید کربن پیدا می‌شود و خطر آلارم می‌زند. زیرا این ماده موذی گازی بی‌بو و بی‌رنگ و بدون مشخصه هوا آن‌قدر سبکسر است که به راحتی می‌تواند خودش را به خون برساند. مجتبی خالدی، سخنگوی اورژانس در گفت‌وگو با «شهروند» خطر این گاز را گوشزد می‌کند و می‌گوید مونوکسیدکربن 250 برابر بیشتر از اکسیژن قابلیت حل شدن در هموگلوبین خون را دارد. این هموگلوبین‌ها وظیفه‌شان این است که اکسیژن را به همه اعضا و اندام‌های بدن برسانند اما مونوکسیدکربن آن‌قدر زود با این هموگلوبین‌ها چفت می‌شوند که جا برای اکسیژن باقی نمی‌گذارند و اجازه نمی‌دهند ارابه‌های اکسیژن وظیفه‌شان را به درستی انجام دهند و وقتی این اتفاق رخ می‌دهد فرد دچار مسمومیت می‌شود. اما نمی‌توان فکر کرد که با وجود این همه آلودگی در هوا این گاز در شرایط عادی وجود نداشته باشد بیشترین حد مجاز این گاز در محل زندگی انسان PPM ۹ است و هرچه میزان آن بیشتر شود ریسک خطر بالاتر می‌رود تا آنجا که اگر این میزان به PPM ۱۶۰۰ برسد در کمتر از 30 دقیقه فرد را از پا می‌اندازد.
خالدی توضیح می‌دهد که وقتی فرد دچار کمبود اکسیژن می‌شود سطح هوشیاری‌اش به شدت پایین می‌آید اما قبل از آن تغییراتی در فرد ایجاد می‌شود که می‌تواند شک کند که آیا دچار گازگرفتگی شده است. وقتی فردی در یک محیط بسته بدون سابقه قبلی به یک باره احساس سرماخوردگی کند و سردرد و تهوع و سرگیجه داشته باشد، باید به وجود گاز سمی مونوکسیدکربن شک کند. آن هم وقتی که به تازگی وسیله گازسوزش را وصل کرده یا جابه‌جایی در محل بخاری خانه‌اش انجام داده است اما کمی که می‌گذرد دردهای عضلانی و شکم درد هم به علایم دیگر اضافه می‌شود و فرد دچار حالت دوبینی، تنفسش کوتاه و سریع می‌شود. در چنین شرایطی اگر فرد محل را ترک کند و از آنجا خارج شود می‌تواند خودش را نجات دهد اما اگر وارد مرحله بعد که کاهش سطح هوشیاری است شود تشنج، بیهوشی و حتی کما رخ می‌دهد و درنهایت سایه مرگ بر روی سرش سایه می‌افکند.
چطور به وجود گاز مونوکسید کربن شک کنیم
جابه‌جایی‌های نزدیک عید می‌تواند یکی از عوامل گازگرفتگی باشد. به ماه‌های نزدیک عید که می‌رسیم جابه‌جایی وسایل خانگی در بیشتر خانه‌ها انجام می‌شود، اگر بعد از تغییرات در خانه علایم سرگیجه و تهوع به سراغ‌تان آمد باید به وجود گاز مونوکسیدکربن شک کنید. استفاده از وسایل غیراستاندارد، باید شما را هوشیار کند که سردرد و شکم درد بی‌دلیل به سراغ‌تان نیامده است و در چنین مواقع نخستین و بهترین کاری که می‌توانید انجام دهید این است که وسیله گرمایشی را خاموش و محیط را بلافاصله ترک کنید. زیرا به گفته خالدی وقتی فرد به مدت 10دقیقه از محلی که گاز مونوکسید کربن تجمع کرده است خارج شود شرایطش به حالت عادی بر می‌گردد، اما باید حواسش باشد که بلافاصله به محیط قبلی برنگردد زیرا هنوز مونوکسیدکربن در خون او وجود دارد و به محض ورود دوباره به محیط، خواب‌آلودگی شدید به سراغش می‌آید و آن‌قدر بی‌حال می‌شود که دلش نمی‌خواهد جز خواب کار دیگری انجام دهد غافل از اینکه این خواب، خواب مرگ است. این موضوع را نیز نباید از یاد برد که گاز مونوکسیدکربن می‌تواند تا مرز نواقص عصبی و روانی پیش برود و فلج اعضا و اختلال قوای مغزی را نیز با خودش همراه بیاورد.
بعضی بی‌احتیاطی‌ها به هیچ عنوان قابل جبران نیست
خالدی با توضیح اینکه در سه ماه گذشته مسمومیت‌ها نسبت به زمان مشابه‌سال گذشته 24درصد افزایش داشته است، اضافه کرد: «متاسفانه بی‌احتیاطی‌ها سبب شده آمار مرگ‌ومیر در این سه ماه نسبت به پاییز و زمستان‌سال گذشته 10درصد افزایش داشته باشد، 4هزار و 714 نفر در سراسر کشور به خاطر گاز گرفتگی به بیمارستان مراجعه کرده و 204 نفر در سراسر کشور جان خود را از دست داده‌اند که تهرانی ها با 28 نفر فوتی در صدر این لیست ناخوشایند قرار دارند.»
بعضی از بی‌احتیاطی‌ها و اشتباهات به هیچ عنوان قابل جبران نیست و باید حواس‌تان باشد که وقتی از وسایل شعله‌دار استفاده می‌کنید همه راه‌های ورودی هوا را نبندید. نیازی نیست پنجره‌ها باز باشد تنها کافی است همه درزهای درو پنجره‌ها را نبندید و راه را برای ورود اکسیژن تا حدودی باز بگذارید. البته اگر این مسیر گردش هوا نزدیک وسیله گرماسوز باشد شرایط بهتری برای کاهش این گاز فراهم می‌شود.
خالدی می‌گوید اگر با فردی روبه‌رو شدید که دچار گازگرفتگی شده بود نخستین کاری که می‌کنید این است که منبع گاز را ببندید و پس از آن بلافاصله پنجره‌ها را باز کنید و با اورژانس تماس بگیرید تا رسیدن اورژانس هیچ خوراکی به فرد ندهید و اگر می‌توانید با ماساژ قلبی او را احیا کنید.
بی‌احتیاطی عامل اصلی گاز گرفتگی
جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی بی‌احتیاطی را عامل اصلی حوادث گاز گرفتگی عنوان می‌کند و معتقد است این اشتباه است که برخی فکر می‌کنند تنها بخاری گازی می‌تواند مسمومیت ایجاد کند. او به «شهروند» می‌گوید شومینه به شدت می‌تواند حادثه‌ساز باشد و حتی بیشتر از بخاری، گاز مونوکسید کربن را به فضای خانه وارد می‌کند و به همین دلیل بهتر است برای گرم کردن خانه خیلی به شومینه تکیه نکنید، زیرا این وسیله بیشتر از آنکه گرما ایجاد کند تزیینی است.
پکیج و آبگرمکن دیواری نیز باید درست جانمایی شود، زیرا اگر این اتفاق نیفتد محیط با کاهش اکسیژن روبه‌رو می‌شود و همان اتفاقی می‌افتد که نباید بیفتد. پس اگر این وسایل در خارج از محیط خانه مثلا بالکن وصل شود کار عاقلانه‌تری است زیرا راه برای رد و بدل شدن هوا وجود دارد.
اما امان از دودکش‌هایی که بیشترین علت مرگ را رقم می‌زنند. نقص در سیستم دودکش‌ها یکی از عوامل انتشار گاز مونوکسیدکربن است و به همین دلیل یکی از مهم‌ترین کارهایی که باید برای اطمینان از جلوگیری از خطر انجام داد این است که مسیر خروج گاز بخاری باز باشد. ملکی توصیه می‌کند وقتی خواستید بخاری را وصل کنید از روی پشت بام یک وزنه کوچک را با ریسمان به داخل دودکش بفرستید و اگر تا پایین و دهانه لوله بخاری آمد می‌توانید اطمینان داشته باشید که مسیر باز است. این را هم به یاد داشته باشید که دودکش‌ها باید از سطح بام 80 متر بالاتر و یک متر نیز از دیوار جانبی فاصله داشته باشد و بر روی آن کلاهک H نصب کنید تا هم مانع ورود باد و طوفان شد و هم آلاینده را بهتر از خانه بیرون کند.
مکش دودکش بسیار مهم است و نباید آن را شوخی بگیرید. برای این کار کافی است تکه کاغذی را روشن کنید و آن را مقابل ورودی دودکش روی دیوار قرار دهید. دودکشی سالم است که شعله را به سمت داخل بکشد اما اگر امکان این کار را نداشتید کافی است به بدنه دودکش دست بگذارید اگر داغ باشد نشان می‌دهد دودکش درست کار می‌کند. سرد بودن دودکش بخاری، زمانی که روشن است و همچنین زرد و نارنجی بودن شعله بخاری از نشانه‌های تولید این گاز خطرناک است که باید آن را مدنظر قرار بگیرید.
نصب نشدن درست بخاری شوخی با جان شماست. به همین دلیل ملکی می‌گوید دودکش شکسته و دودکش نامناسب مثل لوله پولیکا به جای دودکش کاملا اشتباه است و افرادی که ساختمان‌سازی می‌کنند باید این را مدنظر قرار دهند که باید لوله‌های سیمانی باکیفیت در داخل دیوارها قرار دهند تا مانع انتشار گاز مونوکسید کربن شود. جلالی تأکید می‌کند که در واحدهای مسکونی و برای وسایل گرمایشی و شعله‌دار، فقط از دودکش‌های ورق سفید گالوانیزه استفاده شود چراکه این دودکش‌ها مقاومت فیزیکی بیشتری دارند و به خوبی داخل هم چفت می‌شوند، اما دودکش‌های متفرقه مثل آلومینیومی، آکاردئونی، فنری و ... این خاصیت را ندارند و به مرور دچار نقص شده و گاز مونوکسیدکربن را به داخل محیط منتشر می‌کنند. به دلیل خاصیت ارتجاعی دودکش‌های فنری به سهولت از محل اتصال خود خارج می‌شوند و به مرور منافذ ریزی در آنها پدیدار می‌شود که می‌تواند باعث انتشار آلاینده‌ها در محیط شود.
تا حد ممکن باید از حداقل زانویی در نصب دودکش‌های داخل واحد استفاده شود. بهترین وضع برای نصب دودکش‌ها، حالت عمود یا قائم است که در این حالت آلاینده‌ها به سهولت خارج می‌شود اما هرچه شیب دودکش پایین‌تر رود خروج آلاینده‌ها سخت‌تر خواهد شد. شیب منفی دودکش به هیچ عنوان مورد تأیید کارشناسان نیست و اگر به هر دلیلی بخشی از دودکش‌ها به صورت افقی نصب شد، حتما باید دو تا سه برابر طول افقی دودکش به صورت عمودی نصب شود تا نقص ناشی از آن جبران شود.
او تأکید کرد که بستن دودکش با مقوا و کاغذ بسیار خطرناک است. خیلی‌ها این کار را می‌کنند که هوای گرم کمتر خارج شود غافل از اینکه این عمل باعث انباشت گازهای خطرناک داخل دودکش و انتشار آن به داخل محیط می‌شود.
به گفته سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران با قرار دادن انتهای دودکش‌ها در سطل آب این گاز در آب حل نشده و تنها باعث مسدود شدن مسیر خروجی آن می‌شود و در نتیجه گاز از طریق دیگر خارج و وارد فضای داخلی محیط می‌شود، پس به هیچ عنوان نباید چنین اقدامی را انجام داد.
اما باید به یاد داشت که بخاری‌های بدون دودکش شاید استاندارد باشد اما برای نصب در منازل و به‌ویژه اتاق خواب مناسب نیست. اگرچه مجهز به قطعه‌ای به نام (ODS) است که درصورت کاهش اکسیژن شعله را قطع می‌کند، اما باید بدانیم که برای این قطعه نیز احتمال خرابی و نقص وجود دارد و در این صورت باعث انتشار این گاز کشنده در محیط خواهد شد. استفاده از این بخاری‌ها در مغازه‌ها و فروشگاه‌ها و نقاطی که در و پنجره‌ها باز است و هوا در آن جریان دارد و کسی شب‌ها در آن مکان نمی‌خوابد منعی ندارد.
هر وسیله‌ای که شعله و ماده سوختنی در آن وجود داشته باشد به خودی خود خطرناک نیست. خطر وقتی ایجاد می‌شود که راه برای ورود اکسیژن به محیط وجود نداشته باشد، آن وقت است که سر و کله مونوکسید کربن پیدا می‌شود و خطر آلارم می‌زند. زیرا این ماده موذی گازی بی‌بو و بی‌رنگ و بدون مشخصه هوا آن‌قدر سبکسر است که به راحتی می‌تواند خودش را به خون برساند