[سُمیرا زمانی] سانحه سقوط هواپیمای تهران به کیف خیلی زودتر از آن چیزی که تصور میشد در فضای مجازی بازخورد پیداکرد، مردم و خبرنگارانی که چند روزی بود، درگیر حوادث مختلف بودند، با استفاده از قدرت شبکههای مجازی هر چیزی را که به دستشان میرسید، منتشر میکردند، از نوشتههای دفتر خاطرات روزانه شخصی که در سانحه سقوط جانش را از دست داده بود گرفته تا عکسهای عروسی زوجهایی که تنها چند روز از عروسیشان گذشته بود یا از اسکرینشات چتهای خصوصی مسافران تا توییتی که قبل از پرواز از واهمه جنگ منتشر کرده بودند. اما جدای تمام احساساتی که ممکن است داشته باشیم، آیا هیچ کداممان قبل از انتشار به این فکر کردهایم که آیا از نظر قانونی اجازه این کار را داریم یا خیر؟ آیا فردی که جانش را در پرواز از دست داده، دوست داشته تا همه ما خاطرات شخصیاش را بخوانیم؟ آیا رضایت داشته خانوادهاش تصویر دست قطعشدهاش را ببینند؟ آیا دوست داشته چت شخصی او با یکی از دوستانش را همه ما بخوانیم؟ برای گرفتن پاسخ قانونی این سوالات سراغ علیرضا دقیقی، وکیل دادگستری رفتهایم تا به بسیاری از سوالاتی که این روزها ممکن است پیش آمده باشد، پاسخ دهد.
آیا برای انتشار تصویر از جنازههای یک حادثه مانند سقوط هواپیما منع قانونی وجود دارد؟ در این صورت چه کسانی حق شکایت دارند؟
اگر نوع تصویر مشخص نباشد، منع قانونی وجود ندارد، منتهی اگر اینکه جنازه متعلق به چه کسی است، مشخص باشد، آن زمان براساس قوانین خاص میتوان تحت تعقیب قرار داد. بحث عنصر روانی که موجب تشویش شده یا نه، مطرح است و البته منوط به این است که شما در صحنه وقوع جرم چنین کاری را نکنید.
برای عکاسان و خبرنگاران در چنین شرایطی چه منع قانونی وجود دارد؟
در صحنه وقوع جرم عکاسی و دخالت ممنوع است، به این علت که زمانی که در صحنه وقوع جرم برداشتی انجام میدهید، از زاویهای است که خودتان میخواهید، اما افراد، کارشناسان و ضابطان دادگستری از زوایای مختلف از صحنه وقوع جرم تصویر تهیه میکنند. عموما اطراف صحنه جرم با نوار مخصوصی که روی آن هشدار داده شده که اینجا درحال بررسی است، حدگذاری میشود و ورود خبرنگاران یا افراد دیگر به محل حادثه غیرمجاز است؛ به محض اینکه مسئول پرونده اخطار دهد و آنها از محل نروند، مستوجب کیفر است.
انتشار عکسهای خصوصی افراد در محل حادثه پیدا شده، قانونی است؟ اگر مجازاتی دارد فقط شامل کسی میشود که برای نخستین بار عکس را منتشر کرده یا همه افرادی که بعد از آن فرد آن را منتشر میکنند؟
بر اساس ماده 17 قانون جرایم رایانهای هر فردی با سامانههای رایانهای یا مخابراتی صوت، تصویر یا فیلم خصوصی، خانوادگی یا اسرار دیگری را بدون رضایت او جز در موارد قانونی منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد، به نحوی که منجر به ضرر یا عرفا هتک حیثیت او شود، مجازات حبس از 91 روز تا دو سال یا جزای نقدی از 5میلیون ریال تا 40میلیون ریال یا هر دو مجازات را به دنبال دارد، البته اینجا این بحث مطرح است که در سوانح هوایی که خود فرد یعنی متضرر از جرم وجود ندارد، آیا این امر به کسی که اولیایدم است، منتقل میشود یا نه؟
اگر از مصادیق افساد فیالارض باشد، در دادگاه انقلاب بررسی میشود، اما اگر از مصادیق افساد فیالارض نباشد، شامل جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی است که مطابق ماده 74 و بعد از آن بررسی و نسبت به آن مجازات تعیین شده که با توجه به تکرار، دفعات و بازتوزیع آن متفاوت است.
انتشار عکسهای خصوصی یا چتهای افرادی که در حادثه کشته شدند، بعد از حادثه و فوت فرد قانونی است؟ حتی اگر نزدیکان فرد این کار را انجام دهند؟
بخشی از چتهایی که در گوشیهای افراد هست، ممکن است حاوی اطلاعاتی باشد که برای کشف وقوع جرمکننده باشد، در این صورت حفظ آنها برای ضابط دادگستری الزامی است، اما اینکه اینها در فضای مجازی منتشر شود، خودش مستوجب کیفر است.
مالکیت اموالی که در محل حادثه پیدا میشوند، با چه کسی است؟ امدادگران و کسانی که برای کمک حضور پیدا میکنند در این مورد چه مسئولیتی دارند؟
اموال و داراییهایی که در محل حادثه پیدا میشود، قطعا متعلق به صاحب آن است، بخشی که در بارنامه آمده است، اتیکت دارد که اگر از بین نرفته باشد، براساس آن اتیکت دستهبندی و جدا و به اولیای دم تحویل داده میشود. بخش دیگری که در محل پراکنده شده است، پس از عکاسی و ارتباطاتی که میشود براساس عکس و محل افتادن اشیا به دست آورد، ضابط دادگستری جمعآوری میکند و بعد از طی مراحل قانونی به صاحبش تحویل داده میشود. به نظر میرسد نسبت به اموال عموما اورژانس و هلالاحمر تکالیفی را برعهده نمیگیرند، به این دلیل که وظیفه آنها حفظ جان افراد است و اگر بخواهند در امور دیگری دخالت کنند، وظیفه اصلی آنها به فراموشی سپرده میشود.
در هر صورت معمولا اخلاقا به اموال و داراییهایی که متعلق به افراد است، تعرضی نمیشود، اما اگر در محل وقوع حادثهای مانند حادثه سقوط هواپیما افراد قبل از ضابطین دادگستری یا نظامی به محل رسیده باشند، ممکن است تعرضی به اموال کرده باشند، این قابل رسیدگی است، به شرطی که در محل شواهد و قرائنی باشد که بتوان آنها را اثبات کرد، در غیر این صورت به ضوابط سازمان هواپیمایی کشوری برمیگردیم، چنانچه اموال و داراییها هنگام سوارشدن مسافر اظهار و رسید دریافت شده باشد، در آن صورت به بیمهنامهها برمیگردیم و بیمه مکلف به پرداخت وجوه مربوطه است. اما اگر اظهار نشده باشد، به میزانی که برای هر چمدان متداول است، خسارت به افراد پرداخت میشود.
از نظر قانونی چه کسانی اجازه حضور در محل وقوع حادثهای مانند سقوط هواپیما را دارند؟
بهشخصه معتقدم خبرنگاران نمیتوانند وارد صحنه حادثه شوند، اما میتوانند از کلیات حادثه، عکس و خبر تهیه کنند، به اظهارات افرادی که در محل حادثه هستند، اکتفا کنند یا به اظهارات مأموران مربوطه در محل در حد سخنگوی تیم. افراد دیگری حق اظهارنظر ندارند، چراکه اگر فرض بگیریم اظهارنظر کنند، معنا و مفهومش این است که بدون اینکه به موضوع رسیدگی شود، پیشداوری میشود.
وظیفه ضابط چیست؟
وظیفه ضابط این است که صحنه وقوع حادثه را بدون اینکه فرضیهای در ذهنش باشد، براساس شواهد، یعنی آنچه به اصطلاح در ظاهر هست، برداشت کند و گواهیهای صحنه وقوع جرم را حفظ کند. بعدها ممکن است از قِبل برداشتهایی که در صحنه جرم میشود، فرضیات متعددی متولد شود که پاسخ به این فرضیات مستلزم زمان بسیار و بررسیهای دقیق و علمی است. البته در این مورد به شخصه معتقد هستم دادگاه نظامی زمان جنگ طبق ماده 590 قانون آیین دادرسی کیفری مجاز به رسیدگی است و دادسرای نظامی، چرا که رسیدگی به این امر دارای وجوه متعدد است، یکی اینکه سازمان نیروهای مسلح باید دادهها و اطلاعاتی را به مرجع قضائی بدهد که آن را به هر مرجع قضائی نمیتواند بدهد. دوم اینکه بخشی از این مجموعه به نظامات دولتی و شواهد و قرائنی که در حوزههای غیرنظامی است، برمیگردد که آن را هم دادگاه نظامی میتواند جمعآوری دلایل و مدارک کند. البته همه این فرضیات را زمانی میتوان معتبر خواند که خودمان را در وضع جنگی بدانیم یا غیرجنگی.
خانواده کسانی که در حادثهای مانند سقوط هواپیما کشته میشوند، اجازه شکایت از نهادی را دارند؟ دیهای به آنها تعلق میگیرد؟
اولیای دم میتوانند برای دیه اقدام کنند و حتی میتوانند بیمهای که شرکت هواپیمایی اوکراین نسبت به مسافرانش و توابع پرواز انجام داده، مراجعه کنند و خسارتشان را از دادگاه دریافت کنند. فرآیند این رسیدگی از دادسرای عمومی و انقلاب یا اگر برای این منظور دادگاه نظامی زمان جنگ تشکیل شده باشد، انجام میشود.
در صورتی که کشتهشدگان تابعیت کشور دیگری داشته باشند، در روال قانونی چه تغییری ایجاد میشود؟
اگر کشتهشدگان تابع کشور دیگری باشند، میتوانند درخواست خودشان را به دادسرای تهران از طریق اختیار وکیل پیگیریکنند.