متين مسلم كارشناس روابط بين‌الملل
تصور اين‌كه در خيابان قدم مي‌زنيد و پليس جلو شما را بگيرد و بگويد «ثابت كنيد بي‌گناه هستيد» مي‌تواند ديوانه‌كننده باشد، چه رسد به اين‌كه اين اتفاق واقعا براي شما بيفتد. اين البته مي‌تواند يك اتفاقي عادي در ميدان تايمز يا در حين قدم زدن شما در منهتن باشد. لطفا تعجب نكنيد، اين اخلاق نيويوركي است!. شبيه اين سوال را اكنون دبيرخانه آژانس بين‌المللي هسته‌اي از ايران مي‌پرسد.
نماينده ايران در آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي در واكنشي تند به يك گزارش تأييد نشده دبيرخانه وين، وجود هرگونه سايت هسته‌اي درمنطقه‌اي موسوم به مريوان در غرب ايران را تكذيب كرده و مي‌گويد «دولت متبوعش آماده اثبات غيرواقعي و جعلی بودن اين گزارش است.» نجفي نماينده ايران در آژانس تصريح كرد «ایران حاضراست برنامه بازديد از اين منطقه را ترتيب دهد تا ثابت شود چنين سايتي اساسا وجود خارجي ندارد و بر پايه گزارش‌هاي جعلي چنين چيزي را آژانس اعلام كرده است!» اما آنچه موجب حيرت ناظران سياسي و ديپلمات‌هاي مقيم وين را فراهم كرد، نه مواضع ايران كه واكنش جالب آژانس به دعوت تهران براي بازديد از منطقه مريوان بود. دبيرخانه وين در کمال ناباوری نه‌تنها اين دعوت را نپذيرفت بلكه در اقدامي خلاف عرف دیپلماتیک نظر منفي خود را با ارسال خبري به رويترز اعلام كرد. درحالي‌كه علي‌القاعده مطابق با تعهدات ايران به آژانس و توافقنامه ژنو، دبيرخانه موظف به اين بازديد و اعلام نتيجه به شوراي حكام و كميته نظارتي1+5 بود. دولت ايران همواره آژانس وین را از 4 زاويه مورد انتقاد قرار داده است.
1- تكيه دبیرخانه آژانس به اطلاعات منابع ناشناخته شد.
2- ارزيابي اشتباه آژانس از توان اتمي ايران بر گرفته از گزارش‌هاي همين منابع.
3- درز و انتشار گزارش‌هاي محرمانه آژانس از برنامه اتمي ايران به بيرون و رسانه‌ها.
4- ورود به محدوده نظارتي خارج از شرح وظايف ذاتي سازمان. مانند امور نظامي و دفاعي كه آژانس صلاحيت ورود به آنها را ندارد.
اكنون شكي باقي نمانده رابطه ايران با آژانس يكي از مشكلات موجود و مطرح در رسيدگي به پرونده اتمي اين كشور و به تأثير منفی گزارش‌هاي آقاي آمانو بر روند مذاكرات مربوط مي‌شود. خصوصا از اواسط سال 2009 و همزمان با شروع به كار آقاي آمانو كه از ديد تهران آژانس روندی غیرمعمول در قبال پرونده ایران در پیش گرفته است. همان زمان بسياري از ديپلمات‌هاي مقيم وين مي‌گفتند آمانو در مقايسه با محمدالبرادعي فردي موضع‌دار به ايران است و همين رمز موفقيت او در كسب موقعيت مديركلي آژانس بوده. به همين دليل شخصا معتقدم تهران اولا، مستقل از رابطه‌اي كه با قدرت‌هاي جهاني خصوصا ايالات متحده دارد لازم است به آژانس بيش از گذشته توجه بيشتري را مبذول و اقدامات مدير كل و دبيرخانه را به دقت رصد كند. دوم اين تصور را كه پيشرفت مذاكرات لزوما به اصلاح رابطه با آژانس منتج خواهد شد حداقل در كوتاه‌مدت به كنار بگذارد. بيشتر به اين دليل كه آژانس در كنار مسئوليت‌هاي قانوني و ذاتي‌اش، به‌عنوان نهاد اعتمادساز در بيانيه ژنو، اكنون خود به يك طرف اصلي مذاكرات تبديل شده است. آژانس طی یک‌سال گذشته و همزمان با پيشرفت مذاكرات و همکاری‌هاي تهران با گروه 1+5، در بیانیه‌های خود همواره به 2 نکته متناقض اشاره کرده است. 1- اعلام همكاري كامل فني ايران با آژانس و تأیید پایبندی این کشور به تعهدات خود. 2- اعلام این‌که آژانس نمي‌تواند ادعا یا ثابت كند ايران برنامه اتمي نظامي ندارد!» بسيار عجيب و متناقض به نظر مي‌رسد. یک دیپلمات اروپايی مقيم وين که کشورش عضو گروه 1+5 است می‌گوید «شاید گزارش‌های آژانس موجب ایجاد بن‌بستي در مذاکرات نشده باشد اما تأثیر بسیار منفی آن قابل انكار نيست. حداقل اين را مي‌دانيم پيشرفت مذاكرات الزاما به گزارش خوبي از سوي دبيرخانه وين منجر نخواهد شد، اما مديركل هنگام كندي مذاكرات در تهيه فوري گزارشي منفي از همكاري ايران، ترديد به خود راه نمي‌دهد.» یک چنین رویکردی آژانس را از جنبه حقوقي و نه صرفا اخلاقي به چالش كشانده است. در هر صورت ایران با این واقعیت به صورت روزانه روبه‌روست. اما سوال اصلي این است «تهران چگونه قادر خواهد بود توازن و تعادلي ميان مناسبات خود با آژانس و قدرت‌هاي جهاني برقرار كند؟ درحالي‌كه نمي‌تواند واقعيت وجودي و تأثيري هريك را ناديده بگيرد؟ نمونه آن همين اقدام يكي دو روز اخير آژانس بود كه بالقوه مي‌توانست دستاوردهاي 16 ماه مذاكرات با تهران را با مخاطره جدي روبه‌رو كند، درحالی‌که دور نهايی نفس‌گیر‌ترین ماراتن دیپلماسی بين‌المللي میان ایران و قدرت‌های جهانی از فردا و احتمالا تا 4 ماه آینده آغاز خواهد شد. اهميت نحوه مدیریت دیپلماتیک آژانس از سوي ایران در شرايط كنوني كمتر از خود مذاکرات 1+5 نيست. حداقل برای محافل سیاسی از جذابیت خاصی برخوردار شده است. شخصا معتقد نیستم همراهی آژانس با ایران دقیقا منطبق با توافق تهران با قدرت‌های جهانی پيش خواهد رفت، اين باوري ساده‌انگارانه است. لذا ایران همزمان با پیشرفت مذاکرات بايد منتظر اقداماتی از سوی آژانس هم باشد. با چه بهانه‌ای؟ نمی‌دانم. اما این را مي‌دانم تصور وجود آژانسي خنثی و بی‌اثر در برابر ايران حتما تصور اشتباهی خواهد بود.