مریم قرایی| حالا فقط یک یاد و خاطره است؛ افطارهایی که اعضای خانواده را دُور هم جمع می‌کرد تا پای قاب تلویزیون بنشینند و با هم لبخند بزنند. تلویزیون در دهه هشتاد، ماه رمضان‌های شادی را تجربه کرد. این مهم، نتیجه فعالیت یک هنرمند دوست داشتنی به نام رضا عطاران بود؛ کسی که بعد از آخرین سریالش (بزنگاه) به تلویزیون پشت کرد و به این ترتیب و البته با انتقاد برخی هنرمندان اصولگرا، اندوه جای ثابت و پررنگی در ماه رمضانِ تلویزیون پیدا کرد!
چرا کارهای عطاران گرفت؟
دلیل اصلی موفقیت رضا عطاران، جُدا از کارگردانی و انتخاب بازیگران، روایت‌های معمولی و همدلانه با زندگی مردم عادی جامعه بود. مردم خودشان را در قاب افطارهای تلویزیون می‌دیدند و برای همین با کارهای عطاران عشق می‌کردند. در واقع به تصویرکشیدن مشکلات اجتماعی فرمول اصلی کارهای این کارگردان بود که در سریال‌های دیگری مثل دودکش و پایتخت 4 در ماه رمضان به شکلی تکرار شد. عطاران کاری کرد تا بین سریال‌های مناسبتیِ ماه رمضان یک ژانر طنز در شبکه سه یا دیگر شبکه‌ها حضور ثابت داشته باشد. معمولا همین سریال‌های طنز تبدیل به پربیننده‌ترین سریال ماه‌رمضانی می‌شد.
این دهه طلایی
ماه رمضان‌های تلویزیون در دهه هشتاد رنگ و بوی دیگری گرفت. یک پای ثابت این تغییر و تحولات سریال‌های طنز بود. دیگر «مناسبت» صرفا در غم و اندوه و برنامه‌های عرفانی خلاصه نمیشد. این ماجرا با عطاران در نیمه این دهه به اوج خود رسید. این «اوج» با تقابل سریال‌های طنز و ماورایی پیش رفت. سال 83 عطاران با «خانه به دوش» آمد. این سریال موج ساخت کارهای طنز در ماه رمضان را آغاز کرد. استقبالی که از خانه به دوش شد، عطاران و دیگر کارگردان‌ها و مسئولان صداوسیما را به این فکر انداخت که برای سال‌های بعد هم برنامه‌هایی مشابه داشته باشند. سال 87 اما بزنگاه آمد و تبدیل به آخرین اثر عطاران شد. او با نگاه‌های سلیقه‌ای مدیران مواجه شد و تلویزیون را رها کرد. همین مسأله افول سریال سازی در حوزه طنز را در پی داشت. هرچند که در دهه نود نمونههای انگشت شمارِ موفقی را دیدم.
خانه به دوش
رمضان سال 83 یک اتفاق ویژه داشت. «خانه به دوش» با جذب مخاطبان حداکثری توانست پای سریال‌های طنز را در ماه رمضان باز کند. این خودش نوعی ساختارشکنی محسوب می‌شد. «خانه به دوش»نخستین سریال رمضانی عطاران است که بارها و بارها از شبکه‌های مختلف تلویزیون بازپخش شده است. عطاران علاوه بر کارگردانی در این مجموعه تلویزیونی نقش هم ایفا می‌کرد. کاراکترهای «خانه به دوش» تاحدی در دل مخاطبان جا باز کرد که تکه کلام‌های بسیاری را سر زبان‌ها انداخت. این سریال زندگی دو خواهر را روایت می‌کرد که فاصله طبقاتی زیادی با هم داشتند. این دو خانواده با وجود این اختلاف طبقاتی همواره با هم در رقابت بودند. تضاد میان دو قشر ثروتمند و فقیر به یکی از جذابیت‌های اصلی داستان تبدیل شده بود که با طراحی موقعیت‌های طنز سعی شده بود از تلخی‌های داستان کاسته شود. «ماشاءالله» در تأمین مخارج خود و خانواده‌اش با مشکلات مالی مواجه بود. او به طور اتفاقی با آقای بیات آشنا می‌شود و به پیشنهاد این فرد پولی را برای سفر و کار در کشور مالزی به او می‌دهد و داستان طوری گره می‌خورد که موقعیت‌های طنز بسیاری را پدید می‌آورد. ایرج محمدی و مهران مهام تهیه‌کنندگی سریال «خانه به دوش» را برعهده داشتند و بازیگرانی مثل حمید لولایی، مریم امیرجلالی، علی صادقی، آناهیتا همتی، خشایار راد، بهنوش بختیاری، غلامحسین لطفی و فلور نظری در آن ایفای نقش کرده بودند. حمید لولایی آقا ماشاءالله مشهور این سریال تبدیل به یکی از کاراکترهای به یادماندنی و دوست داشتنی رمضان شد.
متهم گریخت
«متهم گریخت» نام اثر دیگر عطاران در ماه رمضان است. این سریال داستان مهاجرت خانواده‌ای شلوغ از یک شهر به تهران و حوادث مختلفی است که برای آنان در پایتخت پیش می‌آید. شوخی‌های کارگردان بر محور موقعیت متضاد (تلخ اما خنده‌دار) جلو می‌رود. این شوخی‌ها هنوز هم می‌تواند آدم را به خنده بیندازد، برای همین هم همواره این سریال جزو گزینه‌های بازپخش تلویزیون قرار می‌گیرد. سیروس گرجستانی، بازیگر نقش هاشم‌خان نیز در این سریال یکی از شخصیت‌های به‌یادماندنی سریال‌های ماه رمضانی را خلق کرد و کنار ماشالا (حمید لولایی) قرار گرفت. از دیگر بازیگران این سریال می‌توان به مریم امیرجلالی و علی صادقی اشاره کرد.
بزنگاه
مجموعه بزنگاه حُکم خداحافظی عطاران با صداوسیما را دارد. آخرین حضور این بازیگر و کارگردان در تلویزیون به این سریال برمی‌گردد. «بزنگاه» داستان خانواده حاج احمد نانوا را روایت می‌کند که فوتش بچه‌ها را بر سر ارث و میراث دور هم جمع می‌کند. عطاران در این سریال هم به عنوان بازیگر نقش ایفا کرد؛ نقش نادر که درگیر اعتیاد بود. نویسنده این کار سروش صحت بود و بازیگرانی مثل حمید لولایی، عطیه معصومی، علی صادقی، گیلدا رنجبران، نیکی نصیریان، سوسن پرور، غلامرضا نیکخواه، مرجانه گلچین و احمد پورمخبر داشت.
سریال بزنگاه به دنبال دو مجموعه موفق عطاران در رمضان سال87 ساخته شد و آخرین بخش از سه‌گانه این کارگردان به حساب می‌آید. حمید لولایی که شخصیت اول سریال خانه به دوش را به خود اختصاص داده بود، در بزنگاه هم یکی از شخصیت‌های ماندگار این سریال شد. بازی لولایی در نقش صابر یکی از بازی‌های خاطره‌انگیز این بازیگر است. هرچند فشارها و اصلاحیه‌های پی‌درپی مدیران برای تغییر خط روایی سریال و همچنین دگرگونی برخی از شخصیت‌ها باعث شد کار برای عطاران سخت شود و دیگر به تلویزیون بازنگردد!
«دودکش» لطیفی و «پایتخت» مقدم
در دهه 90 سریال‌های عطاران تبدیل به یک خاطره شد! در این دهه شاهد پخش دودکش و پایتخت 4 بودیم که مخاطبان خاص خودشان را داشتند. البته دیگر حتی از این سریال‌ها هم خبری نیست! سریال دودکش که در همین دهه پخش شد، روایت داستان دو خانواده است که زندگی ساده‌ای دارند و یک قالیشویی را اداره می‌کنند، اما هر بار ماجرا‌ها و مسائلی برای آنها رقم می‌خورد، خانواده‌های بی‌آلایشی که به دنبال روزی حلال هستند، اما در شرایط سختی قرار می‌گیرند که موجب نزدیکی آنها به یکدیگر می‌شود. محمدحسین لطیفی با دودکش به عرصه طنز وارد شد. بازیگران این کار، امیرحسین رستمی، بهنام تشکر، هومن برق‌نورد، سیما تیرانداز، الناز حبیبی، نگار عابدی و جواد عزتی بودند. سریال پایتخت هم بدون شک یکی از پرمخاطب‌ترین سریال‌های تلویزیون است که فصل چهارم آن برای ماه مبارک رمضان ساخته شد. مرگ همسر ارسطو و حضور هما در شورای شهر محور اصلی پایتخت چهار را شکل می‌دهد. داستان ساخت خانه غیرمجاز ارسطو با خلاقیت گروه سازنده پایتخت و محسن تنابنده صحنه‌های زیبای پایتخت چهار را رقم زدند. پایتخت در پنج‌گانه خود یک بار در ماه مبارک رمضان به روی آنتن شبکه یک رفت و توانست مانند ایام نوروز مخاطب خودش را پای تلویزیون بنشاند.
عطاران؛ قربانی نگاه سلیقه‌ای
پیش از این خبر رسیده بود که در رمضان امسال سریال طنزی پخش می‌شود که البته چیزی در صفحه تلویزیون دیده نشد. امیرحسین پور وزیری، نویسنده و کارگردانی که نخستین سریال خود را برای شبکه یک سیما به نام مینو ساخته بود، خبر داده بود که در حال نگارش و ساخت یک سریال تلویزیونی کمدی به نام «میم کاف» است و قرار بر پخش آن در رمضان است. اما کمی بعد خبر رسید که این اثر طنز به ماه رمضان نمی‌رسد! هرچند احتمال تکرار خاطرات خوش سریال‌های طنز رمضانی بعید به نظر میرسد، اما پخش‌نشدن یک سریال که دستکم عنوان «طنز» را یدک می‌کشد، عجیب است. عطاران با کارنامه درخشان تلویزیونی‌اش با صداوسیما خداحافظی کرد. او هم یکی دیگر از قربانیان نگاه‌های سلیقه‌ای در صداوسیماست. حالا ماییم و ماه رمضان و یاد خوش سه‌گانه عطاران عزیز. سه‌گانه‌ای که هنوز بسیاری از آدم‌ها مشتری پروپاقرص بازپخش‌هایش هستند!