مهتاب جودکی| معدن‌ها دور دریاچه «ولشت» حصار کشیده‌اند. ولشت، چشمه جوشانی از آب شیرین است در کاسه بزرگ زمین؛ یکی از 10 دریاچه آب شیرین ایران و ثبت شده در فهرست آثار طبیعی کشور. مرزن آباد که این دریاچه را با زمین‌های رانشی و فرسایشی‌اش در برگرفته، تا چند‌سال پیش با نسیم خنک بهار و تابستانش که روی ولشت می‌وزید، به «شهر اکسیژن» شهره شده بود اما این نام یا شعار امروز فقط به کار ملاکان می‌آید و باغ‌دارها: «فروش ویلا در شهر اکسیژن، با دید عالی بالای دریاچه ولشت، قیمت کل ملک: 75,000,000 تومان.» برای اهالی مرزن آباد اما هوای شهر سنگین است. معادن و کارگاه‌های شن و ماسه، اگرچه دورتر از حریم دریاچه، درحال حفر زمین‌اند و گرد و خاک کارشان می‌رود به چشم و ریه اهالی مرزن آباد و ساکنان حاشیه ولشت. برای شهر آنها هر روز دغدغه تازه‌ای هست، یک روز راه‌اندازی منطقه گردشگری، یک روز فعالیت شهرک تولیدی ماسه. هرچند به توصیه سازمان محیط‌زیست، دیگر قرار نیست در شعاع 1200 متری دریاچه، معدنی واگذار شود، تعداد معادن بیشتر از ظرفیت منطقه است. آن‌قدر که این ترس در دل محیط‌زیستی‌ها و اهالی مرزن آباد خانه کرده: «نکند با وجود کارگاه‌های معدن شن و ماسه و برداشت از کوه‌های پایین دست در امتداد تاج ولشت، دیواره کوه بشکافد و زمین‌های رانشی دهان باز کنند و چالوس و نوشهر در سیل گم شود.»
30سال پیش این طور نبود
«سال 1370 بود که تبلیغات برای دیدن کلاردشت شروع شد. می‌گفتند چرا برای دیدن طبیعت می‌روید اروپا، بیایید به کلاردشت که بهشت گمشده است. انگار همه چیز برنامه‌ریزی شده بود. سرمایه‌داران کم‌کم به غرب استان مازندران آمدند؛ زمین‌های مردم را به قیمت ناچیز خریدند و بعد از قطعه‌بندی به قیمت گزاف فروختند یا دورش دیوار کشیدند و شهرک‌سازی و ویلاسازی کردند و فروختند.» کوروش برارپور، مدیرعامل بنیاد توسعه پایدار ایران اینها را می‌گوید. این اتفاقی بود که در مرزن‌آباد افتاد. بالاخره این همه خانه و ویلا، آجر و سیمانی برای ساخت می‌خواهد. این بود که معادن شن و ماسه، نانشان در روغن افتاد.
برارپور به «شهروند» می‌گوید: «با این‌که در ادبیات توسعه، فضای عملیاتی توسعه، زمین است اما زمین را از بین برده‌اند. آنها را به ویلا و سازه‌هایی تبدیل کرده‌اند که هیچ ارتباطی با ماموریت‌های صنعت گردشگری ندارد.»
حدفاصل بین ضلع شرقی دریاچه ولشت و ضلع غربی رودخانه چالوس که مساحتی سه کیلومتر مربعی است، جزو مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست نیست. مدیرعامل بنیاد توسعه پایدار ایران می گوید که در این وسعت سه کیلومتری، نزدیک به 20 کارگاه شن و ماسه و سنگ و آسفالت و گچ استقرار یافته و این تعداد معدن و کارگاه در روندی 10 ساله به این منطقه پا گذاشته‌اند. «علاوه بر اینها در این وسعت دو معدن شن و ماسه که یکی از آنها نزدیک‌ترین معدن به ولشت است بوده که خوشبختانه جلوی کارشان گرفته شد.»
او می‌گوید با انفجارهای معدنی و حفاری‌ها، عمق دریاچه هم کم شده است: « فعل و انفعالات عمرانی و معدنی در 30سال گذشته باعث شده که تپه‌های اطراف ولشت که حالت ریزشی و رانشی و لغزشی دارند، به خطر بیفتند. مشکل فقط همین نیست. کسانی که ساخت‌وساز کرده‌اند، نخاله‌های ساختمانی و زبالههایشان را ریخته‌اند روی تپه ماهورهای مشرف به دریاچه. با این کار، هر وقت سیلاب می‌آید، این نخاله‌ها و زباله‌ها به دریاچه می‌ریزند. اینها باعث شده عمق دریاچه از 65 تا 70 متر برسد به میانگین 20 متر.» به گفته برارپور علاوه بر این «از منظر تکنیکی و فنی، دبی خروجی و ورودی دریاچه ولشت در طول زمان برابر بوده و به همین دلیل سطح آب همیشه ثابت است. خروجی 800 متر از زیرزمین خارج می‌شود و درست جایی که آنها معدن زده‌اند خارج می‌شود. آنها فعالیت معدن کاوی‌شان باعث شده دهانه خروجی دریاچه گشاد شود و دبی خروجی زیاد شود: این یکی از دلایل پایین آمدن عمق است.»
تبعات این همه فعالیت معدنی، گرد و خاک است و هراس از خروج ناگهانی آب ولشت به شهر. مدیرعامل بنیاد توسعه پایدار ایران می‌گوید: «دریاچه ولشت در کلاردشت و حوزه‌‌های اطرافش، با همین طرح‌های اقتصادی ناپایدار، در معرض تخریب قرار گرفته است. به همین دلیل ما درحال انجام فعالیت‌های آموزشی بین گروه‌های مختلف هستیم تا جلوی معدن کاوی‌ها گرفته شود.»
شهر اکسیژن، پر از گرد و خاک
مهدی مقیمی تیرگر، فعال اجتماعی مرزن‌آباد به «شهروند» می‌گوید: «سال‌ها پیش تبلیغاتی شده بود که مرزن‌آباد به‌عنوان «شهر اکسیژن» مطرح شود. شاید این شعار اغراق‌آمیز بود، اما همان وقت‌ها، گفته می‌شد که مرزن‌آباد، بعد از شهری در اروپا، خالص‌ترین اکسیژن را دارد.» زمانی می‌شد با همین شعار، فخر فروخت. این هنوز در خاطر اهالی هست. دو‌سال پیش ایرنا در گزارشی نوشته بود: «بهترین شرایط هوا از لحاظ فشار و غلظت را باید در ارتفاعی بین 500 تا یک‌هزار متر از سطح دریا جست‌وجو کرد. شهر مرزن‌آباد در ارتفاع 450 تا 650 متر از سطح دریا قرار دارد. در جایی که رطوبت و بخار آب موجود در سطح بالایی نیست، از شرایط مناسب ارتفاعی برخوردار است و وجود نسیم شبانه از کوه به دشت و روزانه از دشت به کوه از گپ هوا جلوگیری می‌کند. در این‌جا خبری از آلایندگی‌ها و گرد و غبار و دود هم نیست. وجود جنگل در گرداگرد شهر و درختان پرشمار که منبع و کارخانه اکسیژن‌سازی است خود یک مزیت محسوب می‌شود. کسانی که دچار بیماری قلبی و عروقی و تنفسی هستند با سکونت در شهر مرزن‌آباد بهبود یافته یا از شدت بیماری آنها کاسته شده است.
مرزن‌آباد به‌عنوان مرکز اکسیژن درمانی طبیعی کشور که به شهر اکسیژن نیز مشهور است، می‌تواند مورد توجه و سکونت قرار گیرد. » حالا اما فقط در تبلیغات بساز و بفروش‌ها می‌شود به این نام رسید. شهر اکسیژن گرفتار معادن و علاوه بر معدن‌ها، گرفتار ترافیک حضور گردشگرانی است که تا تقویم به تعطیلی می‌خورد، راهی کلاردشت می‌شوند.
مقیمی هم می‌گوید: «در مرزن‌آباد، صبح تا عصر در بهار همیشه نسیم خنک می‌وزد. تا 9، 8سال پیش شاید فقط یکی دو نفر کولر در خانه‌هایشان داشتند. چون نیازی نبود. اما حالا گرد و خاک و
آت و آشغال‌ها با همین باد به مرزن‌آباد می‌رسد. چند وقت پیش طوری شد که مثل طوفان‌های گرد و خاک سیستانوبلوچستان، مجبور شدم، ماشینم را در خیابان متوقف کنم و چراغ‌ها را روشن نگه دارم. با وجود گرد و غبار، دید تا این حد محدود شده بود.»
وجود این همه معدن توجیه ندارد
این فعال محیط‌زیست معتقد است که وجود این تعداد معدن، در وسعت محدود اطراف دریاچه قابل توجیه نیست و فعالیت آنها درحالی است که روش خاکبرداری و حفاری‌شان از هیچ استانداردی
پیروی نمی‌کند.
مقیمی که نقشه‌بردار و عضو نظام مهندسی معدن است، می‌گوید: «مسأله دیگر این است که مدتی پیش اهالی به ادارات مربوطه رفته و درباره خطرات رانش زمین با وجود ساخت‌وسازها و حفاری‌ها ابراز نگرانی کرده بودند، اما در جواب به آنها گفتند که کارشناسان موضوع را بررسی کرده‌اند و هیچ‌گونه رانشی در زمین‌ها وجود ندارد. این درحالی است که اکثر زمین‌های اطراف دریاچه ولشت، مخصوصا در بالادست و پایین دست، رانشی است. حتی عامه مردم هم این را می‌دانند و از این کلمه در حرف‌هایشان استفاده میکنند. وقتی می‌خواهی کنار دریاچه برای ساخت‌وساز زمین بخری، در نخستین مشاوره به تو می‌گویند، حواست باشد، آن‌جا رانشی است. حرف من این است که براساس کدام داده علمی و کدام روش تشخیص دادهاند که آن‌جا حرکت ندارد؟»
به گفته این فعال محیط‌زیست در سال‌های اخیر ساخت‌وسازها در اطراف دریاچه ولشت کمتر شده است:«هرچند در یک بازه زمانی شهرک‌سازی در حاشیه دریاچه بالا گرفت اما دیگر اجازه نمی‌دهند و جلوی این کار را گرفته‌اند.» جلوی ساخت‌وسازها گرفته شده اما جلوی کوه‌خواری‌ها و حفاری‌های معدنی نه: «کوه را دارند می‌خورند و کسی جلودارشان نیست. ما انسان‌ها هر چیزی را شبیه‌سازی کرده‌ایم حتی دریاچه را. تنها چیزی که نتوانسته‌ایم بسازیم، کوه است. با این حال به راحتی داریم کوه‌ها را از دست می‌دهیم و جایگزینی هم برایش نداریم.» به گفته مقیمی، در قسمت زیرین دریاچه، کوه کاملا از بین رفته و تغییرات پوشش گیاهی هم کاملا در منطقه مشهود است.
هیچ معدنی در حاشیه دریاچه
اجازه فعالیت ندارد
ابراهیمی کارنامی، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان مازندران به «شهروند» می‌گوید: «اوایل امسال که مسأله واگذار کردن معدن مطرح شد، ما موضوع را مطالعه کردیم و توصیه نهایی ما این شد که در شعاع 1200 متری دریاچه ولشت، معدنی واگذار نشود. درحال حاضر معادن موجود در این شعاع نیستند و پیشنهادهای داده شده درحال انجام است. با این همه، آلودگی هوا در مرزن‌آباد به حضور گردشگران داخلی هم مربوط است. در ایام تعطیل با تردد این همه خودرو و ترافیک سنگین، آلودگی در مرزن‌آباد بیشتر می‌شود. با وجود این آلودگی، فعالیت معادن پایین دست دریاچه، کیفیت هوا را از این هم کمتر می‌کند.»
به گفته ابراهیمی در هر صورت ماهیت بعضی از صنایع همین است؛ آلودگی ایجاد می‌کند. اداره محیط‌زیست هم با صنعتی می‌تواند برخورد کند که خروجی‌اش خارج از استاندارد باشد و استاندارد هم حد صفر نیست. «قانون‌گذار، میزان مشخصی از آلودگی را پذیرفته، اما وقتی چند معدن کنار هم قرار می‌گیرند، این فراوانی تجمعی روی محیط پیرامون اثر می‌گذارد و آلودگی ایجاد می‌کند. البته همکاران من نظارت میکنند و اگر کسی خارج از استاندارد نظارت کند، حتما تذکر می‌دهند و اگر تمکین نکند، برخورد خواهند کرد.»
او درباره ویلاسازی‌ها در اطراف ولشت هم این‌طور می‌گوید: «مسئولیت ویلاسازی‌ها در مستثنیات با جهاد کشاورزی و امور اراضی است. ولشت در منطقه چهارگانه حفاظت محیط‌زیست نیست، هرچند البرز مرکزی در نزدیکی آن قرار دارد. با این حال ما نسبت به تغییر کاربری‌ها به شدت معترضیم. تغییر کاربری‌ها زیاد است و جهاد و امور اراضی برای مدیریت این مسأله آن‌قدر نیرو و امکانات ندارند. باید فکری به حال این مشکل شود. یکی از مشکلات آینده این همه ساخت‌وساز در ولشت، مسأله تأمین آب خواهد بود. با توجه به مصوبه‌ای که‌سال گذشته مجلس داد تا به غیرمجازها، برای تعیین تکلیف سه‌سال مهلت داده شود، کار برای برخورد قانونی سخت شده است. بنابراین ما با تغییرکاربری‌ها در چارچوب مقررات برخورد می‌کنیم.»