عبدالحسین طوطیایی؛ پژوهشگر کشاورزی، شقایق فکوری؛ کارشناس ارشد بیوتکنولوژی| مردم کشورمان گرچه در مصرف بسیاری از محصولات غذایی اساسی ازجمله گندم، برنج، میوه، شکر، روغن و نمک و... از میانگین جهان افزون‌ترند اما درخصوص سرانه مصرف ماهی با کمی بیش از 10کیلوگرم در حقیقت 12کیلوگرم از متوسط مصرف سرانه جهانی پایین‌ترند. درحال حاضر با اجرای پروژه‌های توسعه متعدد تولید آبزیان به یک‌میلیون تن در سال می‌رسد، اما برای دستیابی به سرانه جهانی، افزایش تولید سالانه حداقل به تولید دو‌میلیون تن نیاز است.
گونه موسوم به ماهی تیلاپیا با نیل (تیلاپیا تیل) با ویژگی‌های اعجاب‌آور خود می‌تواند یکی از ظرفیت‌های ممکن و پایدار برای دستیابی به بخشی از سرانه جهانی ماهی در کشور را تأمین خود اتکایی در زمینه نیاز پروتیینی جامعه باشد. پورکاظمی عضو هیأت‌علمی و رئیس موسسه تحقیقات علوم شیلاتی ایران معتقد است حواشی تیلاپیا در داخل کشور از زمانی شروع شد که بحث واردات آن پیش آمد و وارداتچی‌ها شروع به شایعه پراکنی درباره این گونه ماهی کردند. مشروح گفت و گو با پورکاظمی را در ادامه می خوانید.
ماهی تیلاپیا تا زمانی که به صورت واردات به کشور مطرح بود، کمتر حاشیه داشت، اما به نظر می‌رسد که بحث تولید آن در کشور گروه‌ها و رسانه‌های منتسب به آنها را به خود آورده و ایرادات زیادی برای توسعه آن مطرح می‌کنند. ممکن است در مورد این ماهی، ویژگی‌های تولیدی و اقتصادی و سوابق آن در دنیا و کشورمان توضیح دهید؟
منشأ ماهی تیلاپیا از کشورهای آفریقایی است، وگونه تیلاپیای نیل از رودخان نیل به کل جهان توسعه یافته است و به منظور تنوع بخشی گونه‌ای در سیستم آبزی‌پروری، در سال 1387 با هماهنگی سازمان حفاظت محیط‌زیست، سازمان دامپزشکی کشور و سازمان شیلات ایران از کشور اندونزی وارد شد و به مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور در بافق یزد انتقال یافت و در شرایط قرنطینه به صورتی که به آب دریا، اکوسیستم‌های طبیعی، رودخانه‌‌ها و تالاب‌ها هیچ راهی نداشته باشد، بومی‌سازی شد.
اینگونه مقام دوم را در جهان در تولید و مصرف دارد. در سال 2017، 7میلیون تن ماهی تیلاپیا در دنیا تولید شده است. این ماهی پس از کپور ماهیان دومین گونه مناسب پرورش در دنیا محسوب می‌شود و درحال حاضر 140 کشور دنیا این ماهی را پرورش می‌دهند.
تمام کشورهای حاشیه ایران از جمله؛ کویت، عراق، ترکیه، عربستان، امارات متحده، عمان، پاکستان و روسیه این ماهی را پرورش می‌دهند، اما ایران با وجود برخورداری از ظرفیت و شرایط تولید در داخل کشور، اجازه تولید این ماهی را ندارد.
درحال حاضر در حدود بیش از 12هزار تن فیله تیلاپیا (30هزار تن ماهی) از کشور چین و تایلند وارد کشور می‌شود که سبب خروج سالیانه 20میلیون دلار ارز از کشور می‌شود.
مخالفان توسعه تیلاپیا از منظر زیست‌محیطی شبهاتی مطرح می‌کنند که اینگونه با توجه به حالت تهاجمی خود دیگر آبزیان پیرامون خود را از بین می‌برد. لطفا در این خصوص و نوسانات ادوار مختلف سازمان محیط‌زیست توضیح بفرمایید.
ماهی تیلاپیای نیل از سریع‌الرشدترین و در بین 300 گونه از جنس تیلاپیا، جزو گونه کم‌خطر محسوب می‌شود که توسط متخصصان آبزی‌پروری موسسه جهت بومی‌سازی و انجام مطالعات کاربردی به مرکز تحقیقات آبزیان بافق یزد منتقل شد. تاکنون بیش از 20 پروژه تحقیقاتی درباره تکثیر، پرورش، تغذیه، فیزیولوژی، تولیدمثل، تغییر جنسیت، ژنتیک و تولید ماهی ابر نر انجام شده و نتایج مطلوبی به دست آمده است. اینگونه با گونه‌های دیگر تیلاپیا مثل تیلاپیای موزامبیک و تیلاپیای زیلی که حالت مهاجم دارند، کاملا متفاوت است.
مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور، بیوتکنیک مراحل مختلف تولید این ماهی از مولدسازی و تکثیر تا تولید بچه‌ماهی، تغذیه و پرورش در سیستم‌های مختلف را به دست آورده و دانش فنی آن آماده ارایه به بخش خصوصی است.
مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی ماهی تیلاپیا در سال 1389 انجام شد و در تاریخ 5/2/90 پس از ارایه دفاع مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی ماهی تیلاپیا توسط موسسه تحقیقات شیلات به سازمان حفاظت محیط‌زیست، این سازمان مجوز زیست‌محیطی پرورش این ماهی را در 10 کارگاه در محدوده بافق یزد صادر کرد، اما در عمل این کار محقق نشد و در دولت یازدهم در سال 1394 با پیگیری‌های سازمان شیلات ایران جلسه‌ای در ارتباط با علت توقف این طرح در حوزه هماهنگی و نظارت معاونت اول ریاست‌جمهوری تشکیل شد و در این نشست مقرر شد که سازمان شیلات ایران و موسسه علوم تحقیقاتی شیلاتی در ادامه روند اجرایی طرح تحقیقاتی و بررسی اثرات زیست‌محیطی پرورش گونه تیلاپیا نسبت به معرفی 10 کارگاه در محدوده مرکز تحقیقات آبزیان آب شور بافق با شرایط کاملا بسته و بدون خروج پساب به سازمان محیط‌زیست اقدام کنند، اما همچنان با وجود اقلیم‌های مناسب پرورش این ماهی و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل تولید تیلاپیا در کشور، تولید این ماهی در انتظار صدور مجوزهای لازم است. سازمان محترم محیط‌زیست هربار بهانه‌ای برای عدم اجرای مصوبه فوق اعلام می‌کرد و موجب توقف فعالیت شده است. درحالی که درصورت محقق‌شدن این طرح تنها در همین 10 کارگاه امکان تولید 20هزار تن ماهی تیلاپیا در سال در کشور فراهم می‌شد.
آیا در صورت اشباع تمام ظرفیت‌های کشور برای تولید ماهی تیلاپیا، امکان صادرات نیز وجود دارد؟
قطعا، اکنون برخی کشورها مانند قطر و بسیاری از کشورهای همسایه ایران متقاضی دریافت بچه‌ماهی تیلاپیا از ایرانند که می‌تواند در ارزآوری موثر باشد.
از جمله موارد مخالفت‌ها، زودرس بودن بلوغ این ماهی‌ها و ضرورت کاربرد هورمون برای تک‌جنسه کردن ماهی‌های پرورشی است. آنها معتقدند بقایای این مواد به اختلالات هورمونی در مصرف‌کنندگان منجر می‌شود. نظرتان را نسبت به این ایراد اگر ممکن است بیان کنید.
میزان هورمونی که استفاده می‌شود بسیار جزیی است و مقالات علمی متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد پس از یک دوره زمانی 30 تا 40 روزه هیچ اثری از هورمون استفاده‌شده در بافت‌های تیلاپیا باقی نمی‌ماند. درواقع بقایای هورمون قبل از این‌که این ماهی به سن بازاری برسد و توسط انسان مصرف شود به‌طور کامل از بدن ماهی خارج می‌شود.
ازجمله نکات مطرح شده توسط مخالفان این است که توسعه ماهی تیلاپیا به کاهش رونق تولید ماهی قزل‌آلا منجر می‌شود. نظر شما چیست؟ آنها ادعا می‌کنند به لحاظ کیفیت بالاتر امگا 3 و امگا 6 در ماهیان قزل‌آلا، این جابه‌جایی به کاهش ارزش غذایی در مصرف‌کنندگان ماهی منجر می‌شود.
تولید آبزیان کشور پس از 40سال از پیروزی انقلاب اسلامی با تمام ظرفیت‌های موجود به یک‌میلیون و صد‌هزار تن رسیده است و این نشان می‌دهد مصرف سرانه ماهی در کشور برای هر فرد 10 کیلوگرم است، درحالی‌که متوسط سرانه مصرف ماهی در کشورهای درحال توسعه 23 کیلوگرم است و اگر بخواهیم به میانگین مصرف ماهی در جهان برسیم باید تولیدات فعلی را در سال‌های آینده به دوبرابر اکنون برسانیم و تولید دو برابر تنها با توسعه آبزی‌پروری امکان دارد.
تولید ماهی قزل‌آلا از 3هزار تن در 15سال گذشته اکنون به 140-150هزار تن رسیده است و روزبه‌روز درحال افزایش است. در کشور منابع آبی وجود دارد که حرارت 8 تا 15 درجه دارند و این منابع آبی برای پرورش قزل‌آلا مناسب است، درحالی‌که تیلاپیا در دمای آب کمتر از 9 درجه سانتیگراد چه در محیط‌های طبیعی و چه در محیط‌های پرورش تلف می‌شود و دمای آب مناسب برای قزل‌آلا اصلا برای پرورش تیلاپیا مناسب نیست. درواقع منبع آبی تیلاپیا را نمی‌توان برای قزل‌آلا به کار برد.
ماهی تیلاپیا در آمریکا، کانادا و بسیاری از کشورهای اروپایی مصرف می‌شود، اما متاسفانه در داخل کشور با انتشار شایعات غیرعلمی مانند میزان امگا 3 و 6 و.. اذهان مردم مشوش می‌شود. ماهی تیلاپیا ماهی‌ای باکیفیت، مغذی و سالم است، هم برای مصرف افراد عادی هم کودکان و هم زنان شیرده و باردار.
عده‌ای از منتقدان استدلال می‌کنند که هزینه تولید داخلی ماهی تیلاپیا گران‌تر از واردات تمام می‌شود. عقیده شما در این‌باره چیست؟
پرورش تیلاپیا در بافق یزد به دلیل ملاحظات زیست‌محیطی در شرایط گلخانه‌ای، محصور و بدون هدررفت آب با سیستم گردشی و پرهیز از تبخیر و نفوذ آب و در شرایط ایزوله انجام می‌شود. اگر پرورش این ماهی در شرایط آب و هوایی نیمه‌گرم و باز و بدون سیستم گلخانه‌ای صورت بگیرد، مطمئنا هزینه تولید بسیار پایین و سرعت رشد بسیار بالا خواهد بود.
در پایان نکته‌ای هست که مایل باشید به این گفت‌وگو اضافه کنید؟
اطلاع‌رسانی‌های غیر علمی و غیر کارشناسی و بعضا همراه با اشتباهات فاحش آماری در مورد ماهی تیلاپیا به مردم قطعا جای تاسف دارد. هر کدام از این اطلاعات نادرست که سبب ایجاد ذهنیت منفی در مردم و مصرف می‌شود، می‌تواند آسیبی جدی به صنعت وارد کند. جامعه علمی کشور مکلف به امانتداری، بیان واقعیت‌ها و ارایه اطلاعات صحیح و مورد تأیید مجامع علمی و سازمان‌های بین‌المللی از قبیل سازمان خواربار جهانی (فائو) است تا به جای تصمیم‌گیری از طرف مردم، اجازه ارزیابی و قضاوت را به خود مردم واگذار کنند. موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، تا کنون با معرفی بیش از 30 گونه بومی آبزی بیشترین فعالیت خود را در جهت حفظ و احیای ذخایر ژنتیکی آبزیان کشور معطوف داشته و با انجام صدها پروژه تحقیقاتی در ارزیابی و برآورد ذخایر آبزیان، بانک‌های ژن و بازسازی ذخایر گونه‌ها سبب جلوگیری از انقراض بسیاری از گونه‌های ارزشمند آبزیان اقتصادی کشور شده است. محققان توانمند این موسسه طی 100ساله گذشته با بهره‌گیری از توانمندی‌های ملی و جهانی خود و با همکاری سازمان شیلات، تمام دستگاه‌ها، سازمان‌ها و دانشگاه‌های کشور توانسته‌اند بسیاری از ذخایر ژنتیکی آبزیان را احیا کنند. بدون تردید پایداری صید صدها گونه آبزی در دریای خزر و در آب‌های جنوب کشور که هزاران صیاد و خانواده‌های آنها از آن بهره می‌برند مرهون تلاش‌های یک قرن محققان توانمند همین موسسه است. ما به هیچ عنوان با ورود تیلاپیا به سیستم‌های طبیعی موافق نیستیم اما تولید داخلی این ماهی متناسب با اصول زیست‌محیطی افق جدیدی در اقتصاد کشور ایجاد می‌کند و سبب صرفه‌جویی در مصرف آب، تولید پروتیین ارزان و سالم و ایجاد اشتغال و... خواهد شد.