| فرزان قدیرمحسنی|
بانک مرکزی ایران در طول سالیان گذشته بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های گوناگونی در رابطه با افتتاح حساب برای اشخاص غیرایرانی داشته است. مهاجران حاضر در ایران قشری هستند که بیشترین تأثیر را از این بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها می‌پذیرند و زندگی روزمره آنان بشدت وابسته به تصمیمات بانک مرکزی ایران است. در این نوشتار ابتدا به چند دستورالعمل مهم بانک مرکزی در مورد ارایه خدمات مالی به مهاجران و اشخاص خارجی در ایران می‌پردازیم و سپس مقایسه‌ای با رویه‌های اجرایی بانک‌های چینی، انگلیسی، اماراتی و ترکیه‌ای در این مورد خواهیم داشت.
پول‌شان را در بانک بگذارند
ولی خدماتی نگیرند
در تاریخ 14 دی‌ماه 1395 شورای پول و اعتبار، «دستورالعمل اجرایی افتتاح حساب سپرده ریالی برای اشخاص خارجی» را در 17 ماده و 3 تبصره تصویب کرد. در این دستورالعمل اشخاص خارجی به 4 دسته کلی تقسیم شده بودند: اشخاص خارجی حقیقی مقیم و غیرمقیم و اشخاص خارجی حقوقی مقیم و غیرمقیم.
در این دستورالعمل آن دسته از مهاجران حاضر در ایران که دارای پروانه اقامت دایم، دفترچه پناهندگی یا کارت آمایش هستند، اشخاص خارجی مقیم تعریف شده بودند. آن دسته از مهاجران حاضر در ایران که دارای گذرنامه هستند نیز اشخاص خارجی غیرمقیم تعریف شده بودند.
مطابق با این دستورالعمل اشخاص مقیم حق داشتند حساب سپرده قرض‌الحسنه جاری بدون دسته‌چک، حساب سپرده قرض‌الحسنه پس‌انداز و حساب سپرده سرمایه‌گذاری مدت‌دار افتتاح کنند. اشخاص غیرمقیم نیز حق داشتند با حضور در موسسه اعتباری و ارایه گذرنامه‌شان حساب قرض‌الحسنه پس‌انداز و حساب سپرده سرمایه‌گذاری مدت‌دار افتتاح کنند.
در این دستورالعمل هیچ اشاره‌ای به ارایه خدمات الکترونیک (همچون عابربانک) به اشخاص خارجی نشده بود، به همین دلیل بسیاری از بانک‌ها جسته‌گریخته خدمات الکترونیک همچون عابربانک را ارایه می‌دادند. این دستورالعمل در شهریورماه امسال نیز با یک تغییر کوچک در حداکثر سقف گردش حساب اشخاص حقیقی و حقوقی غیرمقیم مجددا در شورای پول و اعتبار تصویب شد.
اما دستورالعملی که در چند هفته اخیر باعث اختلال در زندگی روزمره مهاجران حاضر در ایران شده است، «دستورالعمل چگونگی شناسایی مشتریان خارجی موسسات اعتباری» است. این دستورالعمل به‌منظور مبارزه با پولشویی و جلوگیری از تأمین مالی تروریسم در تاریخ 12 دی‌ماه سال 1390 در شورایعالی مبارزه با پولشویی به تصویب رسید. در هفته‌های گذشته بانک مرکزی این دستورالعمل را بار دیگر به بانک‌ها یادآوری کرد و چنین شد که کارت بانکی بسیاری از مهاجران مسدود و صدور کارت بانکی و هرگونه خدمات الکترونیک بانکی به آنها متوقف شد.
در ماده 4 این دستورالعمل آمده بود: «موسسه اعتباری موظف است درخصوص اتباع خارجی دارنده دفترچه پناهندگی صادره توسط نیروی انتظامی، کارت ویژه اتباع خارجی و کارت خروجی مدت‌دار (آمایش) صادره توسط وزارت کشور پس از شناسایی اولیه و یا کامل فقط خدمات بانکی افتتاح حساب قرض‌الحسنه پس‌انداز، سپرده سرمایه‌گذاری و انجام عملیات وصول چک را ارایه کند.»
در تبصره این ماده هم اضافه‌شده بود که «ارایه هرگونه کارت الکترونیکی و نیز مجوز هرگونه خدمات الکترونیک به اشخاص فوق ممنوع است.»
نکته عجیب این دستورالعمل ماده 5 آن بود که «ارایه کلیه خدمات بانکی به اتباع خارجی دارای گذرنامه و پروانه اقامت معتبر» را بلامانع کرده بود.
در حقیقت این دستورالعمل ارایه خدمات بانکی الکترونیک به اشخاص خارجی مقیم در ایران را ممنوع کرده بود، اما برای اشخاص خارجی غیرمقیم در ایران که ریسک پولشویی بالاتری دارند، مجاز دانسته بود. اشخاص خارجی غیرمقیم در ایران با توجه به عدم سکونت‌شان در ایران بسیار راحت‌تر می‌توانند پول‌های سیاه را جابه‌جا کنند.
این بحث که بسیاری از افغانستانی‌های دارای گذرنامه در ایران در حقیقت مقیم ایران هستند و فقط برای دریافت خدمات بیشتر (همچون امکان دریافت گواهینامه رانندگی) گذرنامه‌ای شدند باعث می‌شود پیچیدگی و ناکارآمدی این دستورالعمل‌ها بیشتر عیان شود. بسیاری از افراد دارای گذرنامه افغانستانی در ایران به دنیا آمده‌اند و حتی یک‌بار هم از مرزهای ایران خارج نشده‌اند و در حقیقت آنها هم مقیم و ساکن کشور ایران هستند.
در چند هفته گذشته بانک‌های ایران براساس این دستورالعمل از صدور و تمدید کارت‌های بانکی مهاجران دارای کارت آمایش خودداری و برای تعیین تکلیف حساب‌های آنها کارت‌های بانکی آنها را نیز بدون اطلاع قبلی مسدود کرده‌اند.
مسدود شدن حساب‌های ایرانیان در بانک‌های چین، انگلیس، ترکیه و امارات
در اردیبهشت‌ماه امسال روزنامه گاردین به نقل از یک شرکت حقوقی فعال در لندن نوشت: حساب بانکی مشتریان ایرانی در انگلیس باوجود برداشته شدن تحریم‌های ایران هنوز درحال بسته‌شدن است. شرکت حقوقی «بلک استون سولیسترز» نماینده قانونی بیش از 60 نفر از ایرانیانی بود که در انگلیس حساب‌شان مسدود شده بود. این شرکت از بانک‌های انگلستانی به اتهام تبعیض نژادی در دادگاه شکایت کرد و توانست در بیشتر پرونده‌ها برای موکلانش از بانک‌ها به جرم رفتار نژادپرستانه خسارت دریافت کند.
بسیاری این حرکت بانک‌های انگلیسی را در راستای تحریم‌های کاتسا علیه نظام بانکداری و مالی ایران دانسته بودند. اما نکته‌ای که وجود داشت این بود که بسیاری از حساب‌های بسته‌شده مربوط به افراد ایرانی غیرمقیم در کشور انگلیس بود.
به‌جز انگلیس، چین، ترکیه و امارات متحده عربی هم حساب‌های آن دسته از افراد ایرانی را که در این کشورها مقیم نبودند، مسدود کردند.
رئیس اتاق مشترک ایران و ترکیه دراین‌باره گفته بود: «برخی از بانک‌های ترکیه در راستای اجرای قوانین مبارزه با پولشویی و همچنین حساسیت پرونده رضا ضراب در این کشور به تعدادی از حساب‌های ایرانیان غیرمقیم در ترکیه اخطار مسدود شدن داده‌اند.»
رئیس اتاق مشترک ایران و انگلیس هم گفته بود: «این اقدام تنها برای کسانی که در این کشور اقامت ندارند و جزو بازرگانان محسوب نمی‌شوند، اتفاق افتاده است. اما بازرگانان ایرانی و همچنین ایرانی‌هایی که در انگلیس اقامت دارند، مشکلی به وجود نیامده است.»
مسعود دانشمند، رئیس اتاق مشترک ایران و امارات هم درباره مسدود شدن حساب ایرانیان در سه کشور انگلیس، ترکیه و شیخ‌نشین شارجه گفته بود: «براساس مقررات شفافیت نقل‌وانتقال بانکی حساب بانکی کسانی که در این کشورها اقامت و کسب‌وکار مشخصی ندارند، بسته می‌شود. در ایران نیز طبق مقررات خاصی برای خارجی‌ها حساب بانکی باز می‌شود، چراکه صاحب حساب باید برای بانک شناخته‌شده و قابل‌دسترس باشد. هم‌اکنون ایرانیان مقیم امارات و شارجه و بازرگانان ایرانی برای داشتن حساب بانکی هیچ مشکلی ندارند و درحال فعالیت هستند.»
باوجود این توضیحات بسیاری از رسانه‌های ایران این اقدامات بانک‌های چینی، انگلیسی، اماراتی و ترکیه‌ای را «غیرانسانی» توصیف کرده بودند.
روزنامه گاردین در گزارش خود درباره مسدود شدن حساب بانکی ایرانیان در انگلستان به کمپین «نه به بانکداری غیرعادلانه» اشاره کرده بود که گروهی از ایرانیان در انگلیس به راه انداخته بودند. پویا قدوسی یکی از بانیان این کمپین در انگلیس گفته بود: «من نامه‌ای از طرف بانک دریافت کردم که خبر می‌داد حساب و اعتبار من ظرف ۲ ماه بسته خواهد شد. پس از ۹سال حساب داشتن در این بانک و امتیاز اعتباری عالی، آنها حتی نیازی برای توجیه این کار در خود احساس نکردند و من ناگهان احساس یک خارجی رانده شده را داشتم.»
آیا با پولشویی مبارزه می‌شود؟
مقایسه رفتاری که ایرانیان با مهاجران در کشور خودشان انجام می‌دهند با رفتاری که به‌عنوان مهاجر در کشورهای دیگر می‌بینند، بسیار جالب‌توجه است.
در ایران کارت‌های بانکی مهاجران ناگهان و بدون اطلاع قبلی مسدود می‌شود، اما در انگلیس خطر مسدود شدن کارت‌های بانکی ایرانیان از 2 ماه قبل به آنها اطلاع داده می‌شود.
در انگلیس و سایر کشورها حساب‌های بانکی افراد غیرمقیم که ریسک پولشویی دارند، مسدود می‌شود، اما در ایران حساب‌های اشخاص خارجی مقیم و ساکن این کشور مسدود می‌شوند.
امروزه پولشویی و درآمدهایی که مبدأ و منشأشان پیدا نیست، کابوس بسیاری از سیستم‌های بانکی در سراسر جهان ازجمله ایران است. اما سوالی که مطرح است این‌که آیا دستورالعمل‌های ضدپولشویی بانک مرکزی هدفمند هستند؟ آیا مختل کردن زندگی روزمره بیش از 3میلیون مهاجر حاضر در ایران به بهانه مبارزه با پولشویی جایز است؟ آیا در مورد مهاجران حاضر در ایران در سال‌های گذشته گزارشی از پولشویی منتشرشده است؟ آیا واقعا ارایه نکردن خدمات بانکی الکترونیک به مهاجران حاضر در ایران باعث کاهش پولشویی می‌شود؟